از سال 1340 تا سال 1392 سهم تولید داخلی از کل روغن نباتی مصرفی از 76 درصد به کمتر از 14 درصد کاهش یافته است. در تمامی این ادوار دولتها همواره به دنبال افزایش سهم تولید داخلی این محصول بوده‌اند اما علی‌رغم تمامی تلاشها تحقق این امر نه تنها میسر نگردیده بلکه ضریب امنیت غذایی این محصول که جزو کالاهای اساسی نیز می‌باشد روز به روز کاهش یافته است. بنظر می‌رسد این وضعیت بدلیل وجود سه مانع عمده به شرح زیر بوده است :
1 – دانه‌های روغنی در مصاف تعیین قیمتهای تضمینی، دارای رقبای استراتژیک‌تری مانند گندم، جو، سیب زمینی و صیفی‌جات هستند و افزایش قیمتهای تضمین شده برای دانه‌های روغنی با نوعی محدودیت تلویحی یا درجه دوم بودن مواجه بوده است.
2 – در نتیجه سیاستهای تثبیت قیمت روغن نباتی طی سالهای اخیر، هرگونه افزایش قیمت تضمینی برای دانه‌های روغنی موجب از مزیت افتادن تولید داخلی در مقایسه با واردات (دانه‌های روغنی وروغن خام ) گردیده است .
3- در سالهای گذشته سیاستهای تنظیم بازار عمدتا معطوف به رفاه مصرف‌کنندگان و تثبیت قیمتها بوده است. در چنین شرایطی عملا مدیریت بازار بصورت مقطعی و کوتاه مدت ساماندهی می‌گردید به نحوی که رفع بحرانهای بازار از طریق اتخاذ سیاستهای بلند مدت تامین کالا با اولویت تولید داخلی، معمولا بواسطه وجود منازعات سیاسی با موانع و مشکلاتی همراه بوده است. بدیهی است در منازعه بین حمایت مقطعی و آنی از مصرف‌کنندگان و حمایت اصولی از تولید کنندگان، خصوصا همزمانی فشارها و نیازهای توام مردم و گروههای مختلف بر دولتها در جهت تعجیل در تنظیم بازار و با توجه به ساده تر بودن فرآیند واردات و آمادگی عملی تشکلهای حامی واردات روغن، عموما فرآیند تولید و تولید کنندگان بازنده اینگونه منازعات بوده‌اند.
اما علی‌رغم وجود مستندات قانونی، سیاستهای ارزی و تعرفه‌ای و الزامات آن در سالهای گذشته عملا در جهت واردات محصول نهایی و روغن خام عمل کرده‌اند و بنا به دلایل فوق سیاستهای حمایت از تولید دانه‌های روغنی از کارایی چندانی برخوردار نبوده‌اند. مقایسه تعرفه واردات دانه‌های روغنی وروغن خام طی سالهای 1380 تا 1390 حاکی از آن است که همواره نرخ تعرفه‌های روغن خام و دانه‌های روغنی تقریبا برابر بوده است در نتیجه فرآیندهای مربوطه به سمت واردات محصول نهایی (روغن خام و تصفیه شده) هدایت شده و این در حالی است که در همین سالها صنعت دامداری کشور بواسطه مشکلات ناشی از کمبود کنجاله وارداتی و علوفه (متاثر از کاهش تولید و واردات دانه‌های روغنی) دچار نابسامانی‌های شدیدی گردید. در عین حال کمبود دانه‌های روغنی درکارخانجات روغن‌کشی در مراحل بعدی موجبات زیر ظرفیت کارکردن این صنایع را فراهم نمود .
پیشنهادات:
1- برای رفع مشکلات صنعت روغن لازم است نگاه فرآیندی و بلند مدت به سرتاسر اجزاء زنجیره تامین آن داشت ولو اینکه در مقاطعی کوتاه مدت منافع برخی ذینفعان مثلا مصرف‌کنندگان یا واردکنندگان حداکثر نگردد و از حمایتهای بخشی وجزء نگرانه در تصمیمات و سیاستگذاری‌ها اجتناب نمود.
2- در جهت کارایی و موثر بودن فرآیندها و تصمیمات متخذه و اجتناب از دوگانگی یا انحراف درسیاستگذاری بین ذینفعان حامی تولید یا حامی مصرف‌کنندگان، لازم است تمامی آحاد و ذینفعان این زنجیره اعم از نمایندگان تولید و واردکنندگان (دانه‌های روغنی، روغن خام وروغن تصفیه شده) به همراه صنایع غذایی و دامی مصرف‌کننده این محصول بعنوان ذینفعان بخش خصوصی تحت مدیریتی یکپارچه و جامع ، در چارچوب وظایف محوله در تشکلی محصول محور اما همه جانبه نگر، به شرح زیر ایفای نقش نمایند.
3- جهت حصول به مدیریتی موثر، فرابخشی و یکپارچه در بازار تولید و تامین روغن و به منظور پشتیبانی از تصمیمات و اقدامات درازمدت و خروج از فرآیند نامناسب جاری "کارگروه فرابخشی حمایت از توسعه تولید دانه‌های روغنی و روغن‌های خوراکی" با عضویت انجمن‌ها و تشکلهای خصوصی مدافع مصرف‌کننده (با ابزار واردات) و همچنین نهادهای مدافع توسعه تولید داخلی شامل: انجمن صنفی صنایع روغن‌کشی کشور، شرکت تعاونی کارخانجات فرآوری روغن و دانه‌های روغنی، انجمن صنفی صنایع روغن نباتی کشور، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت صنعت،معدن و تجارت، ذیل نظارت عالیه معاونت اجرایی رییس جمهوری، ایجاد و نسبت به برنامه‌ریزی، ابلاغ، اجرا و پایش تصمیماتی که منجر به توسعه مستمر و بلند مدت تولید و ارتقاء امنیت غذایی در زمینه روغن‌های خوراکی شود همت گمارند.
4- وظیفه این کارگروه عمدتا بررسی و پیشنهاد نرخهای تضمینی و تعرفه‌های گمرکی پلکانی برای انواع دانه‌های روغنی، روغن خام و روغن تصفیه شده خواهد بود. به ترتیبی که از تولید دانه های روغنی در برابر واردات دانه های روغنی و از واردات دانه‌های روغنی در برابر واردات روغن خام و تصفیه شده حمایت لازم بعمل آید و با ایجاد موازنه در نرخهای تضمینی محصولات رقیب و جانشین، ترکیب بهینه ای در استحصال روغن از انواع دانه‌ها خصوصا دانه سویا، پنبه دانه، ذرت، کلزا ،گلرنگ و سایر دانه‌های روغنی بدست آید.
افشین اسماعیلی فر – عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی