تأمین کالاهای اساسی در همه کشورها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها و برنامه‌های دولت‌ها به شمار می‌رود؛ هرگونه چالش و ضعفی در این حوزه می‌تواند تبعات زیادی را به دنبال داشته باشد و موجب نارضایتی عمومی شود. بسیاری از دولت‌ها می‌کوشند تا با حمایت از تولید از طرق مختلف (مانند یارانه و خرید تضمینی در کنار واردات) این کالاها را به مقدار موردنیاز شهروندان خود تأمین کرده و بر توزیع آنها نظارت داشته باشند تا اقلام اساسی با قیمت متناسب در بازار عرضه شود و در دسترس مردم قرار گیرد.
طبق آمار بیش از یک‌سوم سرانه پروتئین در ایران از محل مصرف گوشت مرغ تأمین می‌شود که این مسئله از اهمیت بسیار بالای این کالا در سبد غذایی خانوار حکایت دارد. از طرفی ضرورت تمرکز بر امنیت غذایی جامعه، توجه به مسئله مرغ گوشتی به‌عنوان عضوی از خانواده کالاهای اساسی را ایجاب می‌کند. براین‌اساس شفافیت زنجیره ارزش گوشت مرغ به‌منظور جلوگیری از انواع انحرافات ضرورتی اجتناب‌ناپذیر دارد.
زنجیره ارزش گوشت مرغ در ایران مبتنی در سه محور تأمین، تولید و توزیع قابل‌بررسی است که هریک از این محورها دارای بازیگران و ابعاد مختلفی هستند. به‌صورت کلی زنجیره ارزش مرغ گوشتی با آسیب‌هایی اعم از وابستگی در واردات نهاده و گله مادر، عدم رشد فناوری در زنجیره، ریسک بالای تولید و عدم ذخیره نهاده، بهره‌وری پایین مرغداری‌ها، حضور واسطه‌های متعدد بعد از حلقه تولید، عدم نظارت کاربردی و مؤثر و... مواجه است که اثرات مخرب آن بر عملکرد کلی زنجیره قابل‌مشاهده است. ماحصل آسیب‌های مذکور مسئله مهم نوسان قیمت است؛ امری که علاوه بر ایجاد چالش برای بازیگران اصلی زنجیره، امنیت غذایی کشور را با خطر مواجه می‌کند. شاهد مثال این مسئله افزایش 30 درصدی قیمت گوشت مرغ در ماه‌های اخیر است. امری که با ایجاد فاصله قیمت بازار نسبت به نرخ مصوب، به فروش مرغ با قیمتی در حدود 100هزار تومان در خرده‌فروشی‌ها منجر شده‌است. با بررسی آمار و ارقام به‌نظر می‌رسد این جهش قیمت برخلاف تصورات به‌واسطه اختلال در زنجیره تامین، افزایش هزینه تولید و یا کاهش تولید مرغ نبوده است؛ چرا که علاوه‌بر ثابت بودن نرخ ارز تخصیص یافته به نهاده و نرخ ارز بازار غیررسمی در یک سال گذشته، بنابه اطلاعات موجود در چند ماه گذشته، نه‌تنها تولیدکاهشی نبوده بلکه جوجه‌ریزی افزایش یافته است. براین اساس نمی‌توان افزایش قیمت بازار را اختلال و کاهش تولید دانست.
ازاین‌رو علت اصلی افزایش قیمت مرغ می‌تواند در دو موضوع جستجو کرد: اول جایگزینی گوشت مرغ در سبد مصرف پروتئین خانوار به دلیل افزایش قیمت گوشت قرمز؛ دوم انحراف در فرایند توزیع مرغ گوشتی تولید شده. علی‌رغم وجود احتمال برهم‌خوردن تعادل نظام عرضه و تقاضا در بازار و افزایش تقاضای مصرف مرغ گوشتی به‌واسطه افزایش قیمت گوشت قرمز، باتوجه‌به چالش‌های موجود در فرایند توزیع و سابقه انحرافات متعدد نمی‌توان افزایش قیمت مرغ را تنها به افزایش تقاضا نسبت داد. لیکن ریشه مشترک هر دو مسئله، عدم شفافیت زنجیره و نبود داده‌های قابل‌ارزیابی است. مسئله‌ای که به‌عنوان گلوگاه چالش‌های صنعت مرغ نیازمند توجه ویژه و پیاده‌سازی راهکارهای عملیاتی است.
در این میان بهره‌گیری از ظرفیت فناوری‌های روز، یکی از روش‌های ایجاد بستر اطلاعاتی شفاف زنجیره است. بستری که مبتنی بر تقاضای بازیگران اصلی شکل می‌گیرد و واسطه‌های مخرب مسیر زنجیره را حذف می‌کند. به‌عنوان‌مثال مدیریت زنجیره تأمین با استفاده از مدل سکویی (پلتفرمی) یکی از روش‌های مذکور است. بستری که در آن فعالیت تمامی حلقه‌های زنجیره از ابتدای تأمین نهاده، تولید مرغدار، فرایند کشتار، توزیع و خرید مصرف‌کننده نهایی درآن شفاف خواهد شد. بازیگران مؤثر و فعال زنجیره در این مدل به یک تعامل سازنده و مثبت رسیده و علاوه بر ایجاد معامله امن، منافع تولیدکننده و مصرف‌کننده را تا حد زیادی تأمین می‌کند. این بستر شفاف امکان نظارت دقیق در راستای جلوگیری از انحرافات و گران‌فروشی را فراهم می‌کند و منتج به افزایش بهره‌وری و خلق ارزش زنجیره خواهد شد. اجرای این مدل‌ها گامی مهم در مسیر مدیریت مبتنی بر اطلاعات در تأمین و توزیع کالاهای اساسی خواهد بود، لیکن اجرا و پیاده‌سازی آن نیازمند عزمی جدی در تقابل با منافع و شبکه‌های مخرب شکل‌گرفته صنعت مرغ کشور خواهد بود.
کیوان فرهمند – کارشناس گروه دولت الکترونیک اندیشکده حنان