نگاهی به گزارش جدید چشم‌انداز بازارهای کالایی بانک جهانی نشان می‌دهد دنیا منتظر پرده‌های جدیدی از جنگ در خاورمیانه است؛ سوال اینجاست که دامنه این جنگ در بازارهای مختلف از جمله صنعت غذا و محصولات کشاورزی تا به کجا می‌رسد. فایننشال تایمز در گزارشی با استناد به آمارهای بانک جهانی نوشت قیمت جنگ در دو سناریوی بدبینانه و خوش‌بینانه می‌تواند بین 102 تا 157 دلار در حرکت باشد که پیامدهای مختلفی را برای تورم جهانی و امنیت غذایی با خود به همراه دارد.
آتش نفت در کوره تورم مواد غذایی
سال 2022 نیز با شروع جنگ اوکراین عوارض رشد قابل‌توجه قیمت نفت و محدودیت در تجارت مواد غذایی، به سرعت به بازارهای جهانی محصولات کشاورزی سرایت کرد و این در حالی است که به تعبیر بانک جهانی جنگ در نوار غزه شوک دوم برای بازارهای کالایی است و در حالی که هنوز ترکش‌های جنگ اوکراین در بازارهای کالایی بهبود نیافته، تهدیدهای غزه می‌تواند آتش زیر خاکستر این بازارها را شعله‌ور سازد، به‌طوری که طی همین مدت کوتاه قیمت محصولات کشاورزی بیش از سایر بازارهای کالایی مانند فلزات و محصولات معدنی افزایش یافته است.
آیهان کوسه، معاون اقتصادی ارشد و مدیر گروه چشم‌انداز بانک جهانی، معتقد است افزایش قیمت نفت به ناچار به افزایش قیمت مواد غذایی منجر خواهد شد و اگر شوک شدید قیمت نفت رخ دهد، تورم قیمت مواد غذایی را که قبلا در بسیاری از کشورهای در حال توسعه افزایش یافته، بیشتر خواهد کرد؛ به‌خصوص آنکه در پایان سال 2022، بیش از 700 میلیون نفر - تقریبا یک‌دهم جمعیت جهان - دچار سوء تغذیه بودند و تشدید درگیری اخیر، ناامنی غذایی را نه تنها در منطقه بلکه در سراسر جهان تشدید خواهد کرد. این گزارش پیش‌بینی می‌کند که تورم اصلی به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه نیز افزایش خواهد یافت و به همین دلیل، اعمال محدودیت‌های تجاری مانند ممنوعیت صادرات مواد غذایی و کودها و... با توجه به خطر افزایش ناامنی غذایی در کمین کشورهای وابسته به مواد غذایی و کشاورزی وارداتی مانند ایران است.
واقعیت آن است که افزایش قیمت نفت و سایر سوخت‌های فسیلی با اثری که روی هزینه‌های حمل‌ونقل بر جای خواهد گذاشت از کانال دوم باعث تحریک قیمت مواد غذایی و رشد تورم در این حوزه خواهد شد. گزارش‌ها حکایت از آن دارند که طی همین مدت کوتاه قیمت گاز طبیعی در بازارهای اروپا با رشد روبه‌رو بوده و با توجه به فرارسیدن زمستان و سرما در این منطقه، احتمالا مشکلات عدیده‌ای در برخی کشورهای تولیدکننده محصولات غذایی در این کشورها ایجاد خواهد کرد.
کشورهای بلغارستان، لهستان، رومانی، یونان، اوکراین، پرتغال و اوکراین کشورهایی هستند که در حوزه کشاورزی سهم بسیار مناسبی از تامین نیاز کشورهای دنیا را بر عهده دارند و بروز چالش‌های هزینه‌زا در این کشورها در ماه‌های پیش رو می‌تواند نقش مهمی در رشد جهشی قیمت مواد غذایی در دنیا ایفا کند. این کشورها از بذر گرفته تا کود و ماشین‌آلات و محصولات میانی و نهایی را در حوزه کشاورزی و غذا تولید می‌کنند و بروز چالش‌ها در آنها می‌تواند از ابعاد مختلف امنیت غذایی مردم جهان را با خطر روبه‌رو کند.
در آسیا نیز برخی کشورهای مهم در حوزه کشاورزی مانند هند که 40درصد برنج موردنیاز دنیا را تامین می‌کند روی برخی اقلام برنج صادراتی خود تعرفه‌های بالا وضع کرده و صادرات برخی دیگر از انواع را ممنوع کرده است که همه این موضوعات به دلیل نگرانی از بروز چالش در درون خود کشورهاست و این سیاست می‌تواند با تشدید درگیری‌ها در منطقه خاورمیانه و درگیر شدن کشورهای دیگر، به سایر کشورهای صادرکننده و سایر محصولات نیز سرایت کند.
فقر در کشورهای درگیر جنگ گسترش می‌یابد
گزارش بانک جهانی همچنین بر موضوعاتی مانند گسترش فقر و گرسنگی در کشورهای درگیر جنگ مانند لبنان، سوریه و یمن تاکید می‌کند و معتقد است 34 میلیون نفر در این کشورها که از قبل با ناامنی غذایی حاد دست و پنجه نرم می‌کردند در معرض خطرات جدید هستند و این درگیری‌ها با ایجاد اختلال در دسترسی به بازار، آسیب رساندن به زیرساخت‌ها و کاهش انگیزه‌های سرمایه‌گذاری، ناامنی غذایی را تشدید خواهند کرد. درگیری‌ها منجر به کاهش بهره‌وری کشاورزی و کارآیی نیروی کار می‌شود. علاوه بر این، منجر به آواره شدن مردم از خانه‌ها و روستاهای خود می‌شود و آنها را در شرایط انسانی وخیم با دسترسی محدود به نیازهای اولیه مانند غذا، آب و سرپناه قرار می‌دهد.
در این گزارش آمده است: تعداد افراد شدیدا ناامن غذایی در سراسر جهان از 624 میلیون نفر در سال 2017 به 900 میلیون نفر در سال 2022 (فائو 2023) افزایش یافته و در یک کلام تشدید درگیری‌های جاری در خاورمیانه، همراه با اختلالات ناشی از حمله روسیه به اوکراین، می‌تواند منجر به چالش‌های پیش‌بینی‌نشده در کالاهای جهان شود.
نکته مهم دیگر که برخی تحلیلگران اقتصادی در مورد عواقب ناشی از جنگ در خاورمیانه بر آن تاکید دارند عدم‌اطمینان در مورد کریدورهای اقتصادی و تجاری است. به عنوان مثال یک قربانی بزرگ جنگ می‌تواند کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا (IMEEC) باشد. در جریان اجلاس G20 در دهلی نو، هند به همراه ایالات متحده، امارات متحده عربی، اتحادیه اروپا، فرانسه، ایتالیا و آلمان یادداشت تفاهمی برای ایجاد IMEEC امضا کردند که هند و اروپا را از طریق امارات، عربستان سعودی و اردن به هم وصل می‌کند. اسرائیل و یونان در خطوطی مشابه با طرح کمربند و جاده چین، اهداف مشابهی را در پیش گرفته‌اند که جنگ می‌تواند فعالیت همه این کریدورها را با نقصان روبه‌رو سازد. این در حالی است که برخی معتقدند جنگ حتی برخی از شرکای عرب را نیز از هم جدا خواهد کرد؛ اگر جهان عرب علیه اسرائیل متحد نشود.
ذخایر جهانی مناسب برای عبور از بحران
در میان تحلیل‌هایی که در ارتباط با اثرات جنگ غزه بر کشاورزی و امنیت غذایی در دنیا وجود دارد، کریستین ساینس مانیتور اقتصاددان سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، در گزارشی نوشت عرضه و تقاضای جهانی بسیاری از کالاهای کشاورزی و مواد غذایی فعلا متعادل است و برخلاف جنگ اوکراین و روسیه، در دوره زمانی کوتاه‌مدت و تا حدی میان‌مدت، جای نگرانی نیست. نویسنده این گزارش با استناد به صحبت‌های آلن فیدرستون، رئیس‌مرکز اقتصاد کشاورزی دانشگاه ایالتی کانزاس در منهتن می‌نویسد برداشت گندم از روسیه در سال‌جاری 20درصد از سال قبل بیشتر بود و به رکورد 92 میلیون تن رسید و برآوردهای اولیه نشان می‌دهد میزان صادرات محصولات کشاورزی در اوکراین در سال‌جاری به بالاترین حد خود از زمان جنگ برسد.
با این حال هنوز آمار فقر در جهان بالاست. مرکز تحقیقات مشترک کمیسیون اروپا می‌گوید تا ماه اوت، نزدیک به 238 میلیون نفر در 48 کشور با سطوح بالایی از ناامنی غذایی حاد مواجه بوده‌اند؛ تقریبا یک نفر از هر پنج نفر در کشورهای فقیر! دلیل این امر نیز بالا بودن قیمت محصولات کشاورزی و غذا در این کشورهاست. به تحلیل نویسنده کریستین ساینس مانیتور، اقتصاددان سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، در سطح جهانی، هیچ کمبودی وجود ندارد. مشکل این است که قیمت بالاست و کشورهای نیازمند ممکن است زمان‌های دشواری را برای دسترسی به آن داشته باشند.
اما به عقیده او بحران غذایی شرق آفریقا که بدترین بحران جهان است، امسال با جنگ داخلی در سودان تشدید شد و 8 میلیون نفر دیگر را به سطح بالایی از ناامنی غذایی حاد سوق داد. درگیری جدید حماس و اسرائیل نیز احتمالا وضعیت دشواری را در غزه تشدید خواهد کرد. بر اساس گزارش برنامه جهانی غذای سازمان ملل، اسرائیل محموله‌های مواد غذایی به این منطقه محاصره شده را قطع کرده است؛ جایی که تقریبا دو‌سوم جمعیت آن حتی قبل از شروع آخرین خشونت‌ها از نظر غذایی ناامن بودند.
این گزارش می‌افزاید تداوم جنگ در اوکراین می‌تواند بار دیگر چشم‌انداز غذا را تیره کند، مگر اینکه کشاورزان اوکراینی بتوانند راه‌هایی برای افزایش درآمد و کاهش هزینه‌ها بیابند. اوکراین یکی از صادرکنندگان عمده گندم در زمان‌های عادی، همچنین یک تولیدکننده بزرگ ذرت و بزرگ‌ترین صادرکننده روغن آفتابگردان و کنجاله برای تغذیه دام در جهان است. اگر موضوعاتی مانند افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل که یک چالش بزرگ در شرایط بحرانی رشد قیمت انرژی است مهار شود، مشکلات کمتری نسبت به آنچه کارشناسان تصور می‌کنند رخ خواهد داد.
اوضاع جهان بر لبه یک پرتگاه عمیق قرار دارد؛ رشد قیمت انرژی، بحران‌های تجاری، بسته شدن مسیرهای مواصلاتی، کاهش شدید درآمد کشورهای مختلف و تشدید فقر، تورم و کاهش سرمایه‌گذاری‌ها و افت بازارها همگی در انتظار جهان است و اگر جنگ از کنترل خارج شود باید منتظر یک فاجعه در حوزه امنیت غذایی باشیم.