اقتصاد ایران در آخرین سال قرن، وضعیتی دوگانه را تجربه کرده و از یک سو با تخلیه اثر تحریم ها و از سوی دیگر با رکود اقتصادی ناشی از شیوع کرونا دست و پنجه نرم کرده است. البته بازخورد تحریم و کرونا در اقتصاد ایران متفاوت از یکدیگر بوده و در حالی که تحریم ها عمدتا صنایع بزرگی نظیر نفت و خودروسازی را متأثر کرده، اما شیوع کرونا عمدتا بر بخش های خدماتی اثرگذار بوده است. هرچند انتظار نمی رود در نتیجه شیوع کرونا ارزش افزوده اقتصاد کاهش شدیدی پیدا کند، اما با توجه به سهم زیاد این بخش ها در بازار کار به نظر میرسد آثار رفاهی آن بر خانواده های ایرانی نگران کننده باشد.
افزایش هزینه های زندگی در کنار رکود اقتصادی باعث شده است تا سطح درآمدی شهروندان افت کند؛ کما اینکه آمارها نشان می دهد رفاه خانوار ایرانی در یک دهه گذشته با کاهش قابل توجهی مواجه شده و خانواده های ایرانی در سالهای دهه ۹۰ مرتبا میزان کالری دریافتی کمتری داشته اند و علاوه بر آن، کیفیت کالری های دریافتی نیز کاهش یافته است. بررسی ها نشان می دهد که میانگین کالری دریافتی خانواده های ایرانی از سال ۱۳۹۰ به طور پیوسته رو به کاهش بوده و علاوه بر کاهش کالری دریافتی، کیفیت کالری دریافتی نیز به دلیل مصرف کمتر از مواد غذایی باکیفیت، کاهش داشته است. بیکاری های ناشی از شیوع کرونا، کاهش درآمد حقیقی، افزایش هزینه و در نتیجه کاهش مصرف از گروه های غذایی و کاهش کالری دریافتی افراد در مجموع باعث شده تا شاخص های رفاهی خانواده های ایرانی در چند سال گذشته افت زیادی پیدا کند.
تحریم چه تاثیری بر رفاه دهک های درآمدی گذاشت؟
هرچند تحریم ها علیه اقتصاد ایران در چند سال گذشته شدت و دامنه بیشتری داشته، اما بیش از چهار دهه است که اقتصاد ایران با تحریم سروکار دارد. حال سوال این است که تحریم چه تاثیری بر رفاه دهک های درآمدی گذاشته و آیا تحریم به کاهش فقر و نابرابری کمک کرده یا به آن افزوده است؟
یافته های یک پژوهش در سال ۲۰۱۶ نشان می دهد رفاه همه گروه های درآمدی شهری و روستایی کاهش یافته و مهمتر اینکه خانوارهای پردرآمد بیشتر از خانوارهای کم درآمد از تحریم متأثر شده اند. البته این پژوهش بیشتر متمرکز بر تحریم نفت و اثر آن بر رفاه خانوارهای ایرانی بوده است. همچنین یک تحقیق دیگر ثابت کرد اثر تحریم های بانکی بر رفاه خانوارهای شهری و روستایی در گرو ه های درآمدی ده گانه، از ۴ تا ۳۵ درصد در حال تغییر بوده است. در سال ۲۰۱۴ پژوهشگران ایرانی در مطالعه کیفی و تطبیقی آثار تحریم بر ابعاد گوناگون رفاه از جمله امنیت غذایی و جنبه های مختلف سلامت، به این نتیجه رسیدند که تحریم کیفیت سلامت خانوارهای ایرانی را کاهش داده است. یک بررسی خارجی هم در سال ۲۰۱۸ نشان داد تحریمهای مالی دسترسی به غذای کافی را محدود کرده و به شدید شدن نابرابری در جامعه دامن زده است.
در این میان، پژوهشگران در یک مطالعه، اثر تحریم بر شاخصهای کلیدی رفاه را بررسی کردهاند. البته منظور آنها از شاخصهای کلیدی رفاه، فقر، نابرابری و میزان کالری دریافتی بوده است. یافتههای آنان نشان میدهد تحریمهای آمریکا از آغاز دهه ۸۰ باعث سیر نزولی میزان کالری دریافتی خانوارهای شهری و روستایی شده، به طوری که در فاصله سالهای ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۷، حدود ۱۰ تا ۳۰ درصد خانوارهای شهری و بین ۱۰ تا ۲۰ درصد خانوارهای روستایی کمتر از حد استاندارد کالری دریافت کردهاند و حتی تصویب برجام نیز اثری بر تغییر شرایط نزولی این روند نداشته است. انیستیتو تغذیه و صنایع غذایی ایران اعلام کرده کالری موردنیاز هر ایرانی ۲۳۰۰ واحد در روز است بنابراین بخش قابل توجهی از جمعیت کشور به دلیل تحریم کمتر از این میزان کالری در روز دریافت کرده است.
تغییرات شاخص های رفاهی با فراز و فرود تحریم ها
هرچند منشأ بیشتر اقلام خوراکی، بخش کشاورزی و داخلی است، با این حال، بررسی دقیق تر نشان می دهد واردات نقش اساسی در تامین کالای خانوارهای شهری و روستایی دارد. تامین نان، برنج، قند و شکر، روغن نباتی، گوشت مرغ و گوشت قرمز به طور مستقیم یا غیرمستقیم وابسته به واردات نهاده هاست. وابستگی در تامین شکر به ۳۷ درصد، در تامین برنج به ۵۰ درصد و روغن نباتی به ۹۰ درصد می رسد. به همین دلیل اعمال تحریم بر مبادلات مالی ایران و بروز مشکل در نظام ارزی کشور، بر تامین اقلام اساسی اثرگذار است بنابراین از سال ۱۳۸۹ و با تشدید تحریم، ناامنی غذایی از دهک های دوم به دهک های چهارم پیشروی کرده است.
در واقع، با کاهش دسترسی دولت ها به دلارهای نفتی به واسطه تشدید تحریم ها، مشکلات ساختاری در تامین کالای اساسی خود را بیش از همیشه نمایان کرده است. روندهای معیوب در چرخه تامین کالا در شرایطی رخ نموده که دولت منابعی برای پوشاندن عیوب و مفاسد بارز در ساختار خود ندارد. همچنین در بازه زمانی ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۹، درصد فقرا در کشور ثابت بوده اما با تشدید تحریم از سال ۱۳۸۹ به بعد، فقر روندی افزایشی داشته است.
هرچند در سال ۱۳۸۹ و با اجرای فاز اول قانون هدفمندی یارانه ها و تخصیص یارانه ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومانی به هر نفر و کنترل شدید افزایش قیمت ها، نابرابری کاهش یافته، اما پس از سال ۱۳۹۲ و افزایش نرخ ارز به ۳ تا ۴ برابر، این روند معکوس شده و شاخص نابرابری هم افزایش یافته است. سپس با تصویب برجام و توسعه فعالیت های اقتصادی، شاخص نابرابری تا حدی کاهش یافت، اما با اعمال دوباره تحریم ها به واسطه خروج آمریکا از برجام در ابتدای سال ۱۳۹۷، نابرابری افزایش یافته است. علاقه مندان برای مطالعه بیشتر می توانند به مقاله «بررسی تاثیر تحریم بر شاخص های رفاهی خانوارهای شهری و روستایی ایران» مراجعه کنند که در فصلنامه علمی و پژوهشی رفاه اجتماعی در بهار امسال منتشر شده است.