باغ‌های چای ایرانی که فقط در گیلان و غرب مازندران قرار دارند، هر سال از ابتدای اردیبهشت محل برداشت برگ سبز چای می‌شوند که این برداشت تا ۳۰ مهر ادامه دارد. چند روز پیش چایکاران آخرین برداشت برگ سبز چای در سال جاری را انجام دادند و باغ‌ها و بوته‌های چای را برای یک استراحت چند ماهه ترک کردند.
در حال حاضر نزدیک به ۲۶ هزار هکتار باغ چای در دو استان گیلان و مازندران وجود دارد که این محصول غذایی پرطرفدار در آن‌ها کشت می‌شود.
باغ‌های چای شمال که محصولی کم‌نظیر از نظر کیفیت در عطر و طعمِ چای تولید می‌کنند، چند سال است که به لطف افزایش قیمت خرید تضمینی، اندکی رونق گرفته‌اند و میزان تولید هم در آن‌ها رو به افزایش است.
فرار صنعت چای از رکود
ایران دوازدهمین کشور از نظر مصرف چای و پانزدهمین کشور از نظر مساحت باغ‌های چای است .اما این رتبه پانزدهم در مساحت باغ‌ها می‌تواند افزایش محسوسی داشته باشد. چرا که بر اساس آمارهای رسمی میزان تولید برگ سبز چای در نیمه نخست دهه ۷۰ تا مرز ۳۰۰ هزار تن نیز می‌رسید. اما برخی چالش‌های مدیریتی و ضعف‌ها در برنامه‌ریزی همراه با شرایط آب و هوایی دست به دست هم دادند تا از نیمه دوم دهه ۷۰ تولید چای کاهشی چشمگیر داشته باشد و روند نزولی را در پیش بگیرد. تا جایی که میزان برداشت برگ سبز چای به دلیل برخی اشتباه‌های مدیریتی به مرز ۶۵ هزار تن نیز کاهش یافت. اما گردش مالی بالای چای و بازار مصرف همیشگی و پرسود آن سبب شد که مسئولان از سال ۱۳۹۲ به فکر احیای باغ‌های چای شمال بیفتند و برنامه‌های حمایتی را در پیش بگیرند.
هرچند که خشکسالی در سال ۱۳۹۳ اجازه نداد تا برنامه‌های حمایتی دولت از چای در این سال اثرگذار شود و میزان تولید این محصول در باغ‌های چای گیلان و مازندران تا ۶۰ هزار تن هم کاهش یافت، اما سیر صعودی تولید چای در این باغ‌ها از سال ۱۳۹۳ به بعد آغاز شد.
سال ۱۳۹۴ حدود ۸۷ هزار تن برگ سبز چای در مازندران و گیلان برداشت شد و نخستین گام صعودی تولید برگ سبز چای پس از چندین سال رکود و روند نزولی ثبت شد.
سال ۱۳۹۵ بارندگی‌های استثنایی و فراوان میزان برداشت برگ سبز چای را به شکل چشمگیری افزایش داد و سبب شد بیش از ۱۳۹ هزار تن برگ سبز چای تولید شود تا صنعت چای به عنوان فرصتی درآمدزا و اشتغال‌زا در شمال دوباره جان بگیرد.
با عادی شدن بارندگی‌ها در سال ۱۳۹۶، تولید برگ سبز چای نسبت به سال ۱۳۹۵ کاهش یافت و به مرز حدود ۱۱۰ هزار تن رسید. اما در عمل افزایش میزان تولید مطابق برنامه‌ها پیش رفت.
سال ۱۳۹۷ چایکاران شمال با رشدی ۶ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۶ توانستند حدود ۱۱۲ هزار و ۷۰۰ تن برگ سبز چای برداشت کنند که از این مقدار برگ سبز چای ۲۵ هزار و ۶۰۰ تن چای خشک به دست آمده بود.
میزان برگ سبز چای برداشت شده از باغ‌های مازندران و گیلان در سال ۱۳۹۸ با حدود ۱۴ هزار تن افزایش محصول به ۱۲۶ هزار و ۷۵۳ تن رسید که محصول نهایی چای خشک را از ۲۵ هزار و ۶۰۰ تن در سال ۱۳۹۷ به ۲۸ هزار تن در سال ۱۳۹۸ رساند.
استمرار روند افزایشی تولید چای
امسال نیز به استناد آمارها این روند افزایشی ادامه یافته و رئیس سازمان چای کشور از رشد ۴ درصدی برداشت برگ سبز چای با وجود محدودیت‌های اقلیمی و کرونایی خبر می‌دهد.
بنا به اعلام رئیس سازمان چای ایران امسال از ابتدای فصل برداشت چای تا ۳۰ مهر که برداشت چای پایان یافت، از چایکاران مازندرانی و گیلانی در مجموع ۱۳۱ هزار و ۷۸۰ تن برگ سبز چای از باغ‌های زیر کشت این محصول برداشت کردند که رشد ۴ درصدی نسبت به سال قبل را نشان می‌دهد.
حبیب جهانساز میزان برگ سبز درجه یک را ۶۰ هزار و ۷۰۲ تن و میزان برگ سبز درجه دو را ۷۱ هزار و ۷۹ تن عنوان کرد و گفت: از این مقدار برگ سبز چای حدود ۲۹ هزار و ۶۵۰ تن چای خشک استحصال شد.
این مسئول افزود: معضلات ناشی از شیوع کرونا، تأخیر در برداشت برگ سبز چای در چین اول و گرمای زیاد هوا در چین دوم همگی می‌توانستند عواملی برای کاهش میزان تولید باشند. اما با تلاش و پشتکار فعالان صنعت چای کشور و برنامه‌های مناسب بهزراعی که طی چند سال اخیر انجام شد خوشبختانه در مسیر افزایش تولید چای قرار داریم و امسال نیز در سال جهش تولید افزایش تولید ثبت شده است.
سیاست‌های حمایتی
فعالان صنعت چای یکی از عوامل اصلی روند رو به رشد تولید چای در کشور طی ۶ سال اخیر را در نظر گرفتن برخی سیاست‌های حمایتی از چایکاران و فعالان صنعت چای می‌دانند. خرید تضمینی برگ سبز چای و افزایش قیمت این محصول با پرداخت منظم مطالبات چایکاران سبب شد که گرایش به کشت چای و احیای بخشی از باغ‌های غیرفعال در گیلان و غرب مازندران افزایش یابد.
نگاهی به روند قابل توجه افزایشی نرخ خرید تضمینی چای در سال‌های اخیر نیز نشان می‌دهد افزایش تعرفه خرید برگ سبز چای از سال ۱۳۹۲ تا کنون سیر صعودی مناسبی داشته که توانسته نظر چایکاران را جلب کند و بسیاری از آنان را به باغ‌های رها شده چای برگرداند. به طوری که قیمت خرید تضمینی برگ سبز درجه یک از کیلویی ۱۲۰۰ تومان در سال ۱۳۹۲ به کیلویی ۴۶۰۰ تومان در سال جاری رسیده است. قیمت برگ سبز چای درجه ۲ نیز در سال ۱۳۹۲ برای خرید تضمینی ۶۵۰ تومان بود که این تعرفه پس از چند سال افزایش از سوی دولت به ۳۳۰۰ تومان رسید.
افزایش قیمت خرید تضمینی چای در فصل برداشت جاری نسبت به سال قبل نیز قابل توجه است. تعرفه خرید برگ سبز درجه یک چای امسال ۲۸ درصد افزایش یافت و برگ سبز درجه دو نیز با ۵۰ درصد افزایش نسبت به سال قبل خریداری شد.
رئیس اداره چای تنکابن نیز از روند افزایشی تولید برگ سبز چای در این منطقه خبر می‌دهد و به خبرنگار ایرنا می‌گوید: نزدیک به ۱۵۰۰ بهره‌بردار فعال تنکابن و عباس‌آباد، امسال از حدود هزار هکتار باغ فعال و غیرفعال چای در این منطقه با رشدی ۶ درصدی توانستند ۳ هزار و ۵۴۴ تن برگ سبز چای به ارزش حدود ۱۴ میلیارد تومان برداشت کنند.
به گفته خسرو سیاسرانی در این منطقه باغ‌های غیرفعالی وجود دارد که احتمالا در صورت استمرار سیاست‌های حمایتی به چرخه تولید چای برمی‌گردند.
وی اظهار می‌کند: حمایت مناسب از چایکاران به ویژه در سه سال اخیر که قیمت خرید تضمینی افزایش محسوسی داشت تاثیر زیادی بر بالا رفتن میزان تولید چای در شمال داشت.
امکان افزایش تولید
سالانه حدود ۱۲۰ هزار تن چای خشک در ایران مصرف می‌شود که سهم باغ‌های چای شمال در تأمین این میزان چای مورد نیاز، حدود ۲۷ درصد از نیاز کشور است. به همین دلیل واردات چای ضروری است. با این حال برخی چایکاران و فعالان صنعت چای معتقدند ظرفیت کشت و تولید چای در گیلان و مازندران قابل افزایش است و در صورتی که برنامه‌های حمایتی از چایکاران ادامه داشته باشد، می‌توان به افزایش سهم چای ایرانی از بازار داخل و همچنین بیشتر شدن میزان درآمد از صادرات چای ایرانی امیدوار بود.
به اعتقاد این گروه، حمایت از فعالان صنعت چای برای واردات ماشین‌آلات و تجهیزات به روز مورد نیاز کارخانه‌های چای داخلی و پشتیبانی از چایکاران می‌تواند روند رو به رشد کشت چای در مازندران و گیلان را همچنان افزایش دهد.
بازار پرمصرف چای در داخل و خارج از کشور و افزایش قیمت خرید تضمینی و برخی اقدامات حمایتی دیگر مانند حذف ارز دولتی برای واردات چای سبب شده که میل به افزایش کشت این محصول بین چایکاران بیشتر شود. اما مازندران و گیلان هنوز امکان افزایش تولید برگ سبز چای بیشتر را دارند. از سوی دیگر پشتیبانی از کارخانه‌های چای که تمرکزشان به دلیل بیشتر بودن مساحت باغ‌های چای گیلان در این استان بیشتر است، می‌تواند ارزش افزوده چای را نیز بیشتر کند.
اثربخشی سیاست‌های حمایتی از چایکاران
رئیس اداره چای رامسر در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا به غیرفعال بودن بخشی از باغ‌های چای در این شهرستان اشاره می‌کند و می‌گوید: شهرستان رامسر حدود ۱۱۰۰ هکتار باغ چای فعال و غیرفعال دارد که امسال از باغ‌های فعال این شهرستان حدود ۸۷۰ تن برگ سبز چای با ارزش اقتصادی بیش از ۳ میلیارد و ۴۷۵ میلیون تومان برداشت شد که ۹۷ درصد مطالبات چایکاران نیز تا کنون پرداخت شده است.
اردلان بالابندیان می‌افزاید: پرداخت تسهیلات کم‌بهره، تشکیل صندوق حمایت از چایکاران به سهامداری ۵۱ درصدی خود چایکاران و حمایت از چایکاران با افزایش قیمت برگ سبز چای و خرید تضمینی این محصول پرمصرف سبب شد که گرایش به کشت چای در منطقه بیشتر شود و بسیاری از چایکاران به فکر احیای باغ‌های خود بیفتند. با این حال هنوز هم باغ‌های غیرفعالی وجود دارند که با احیای آن‌ها می‌توان میزان تولید چای را افزایش داد.
باید در نظر داشت که احیای بخشی از باغ‌های چای در سال‌های اخیر در شرایطی رقم خورد که قیمت زمین در این مناطق رشدی چشمگیر و وسوسه‌انگیز داشت و رقابت چایکاری با این رشد چندبرابری قیمت زمین کاری دشوار است.
با وجود موفقیتی که به واسطه حمایت‌های دولت در سال‌های اخیر از فعالان صنعت چای انجام شده، با توجه به غیرفعال بودن بخشی از باغ‌های چای در گیلان و مازندران، صنعت چای هنوز جا برای رشد و ارتقا دارد. برای مثال به استناد آمارها در حال حاضر نزدیک به ۴۰۰ هکتار از باغ‌های چای رامسر غیرفعال هستند که در صورت استمرار روند رو به رشد کشت چای در شمال، این باغ‌ها نیز بار دیگر به چرخه تولید چای برمی‌گردند.
در صورت ادامه یافتن سیاست‌های حمایتی از چایکاران، شرکت دادن فعالان صنعت چای در تصمیم‌گیری‌ها، در نظر گرفتن قوانین مناسب برای صادرات و واردات، جلوگیری از قاچاق چای و مهم‌تر از همه احیای تمام باغ‌های غیرفعال و مستعد کشت چای در گیلان و غرب مازندران که نزدیک به ۸ هزار هکتار تخمین زده می‌شود، می‌توان به افزایش رونق اقتصاد چای و ایجاد هزاران شغل دیگر در باغ‌های چای دو استان شمالی امیدوار بود.