صنعت غذا بهعنوان یکی از صنایع پیشران، از ظرفیتهای تولیدی و صادراتی فراوانی برخوردار است، صنعتی که میتواند نقش مهمی در مسیر تحقق هدفگذاریهای کلان ایفا کند و بهعنوان یک موتور محرک، بخشی از صنعت و تولید داخلی را راه بیندازد. از نگاه کارشناسی، صنعت غذا در شرایطی میتواند بهعنوان بخشی از پازل رشد اقتصادی اثرگذار باشد که ظرفیتهای خاموش و پنهان آن آشکار شود و به تعبیری از فضای رکود خارج و به مرحله رونق وارد شود. اما تحقق رونق در صنعت غذا، نیازمند توجه به پیش شرطها و الزامات متعددی است. الزاماتی که بخش عمده آن باید بهعنوان راهکارهای سیاستی از سوی تصمیمسازان صنعت و تجارت در دستور کار قرار گیرد.رشد تولید داخلی تنها در شرایطی اثرگذار است که امکان صادرات آن مهیا باشد، بنابراین ریلگذاری سیاستگزار باید به سمت کیفیسازی محصولات و گشایش فضای صادراتی از طریق پیشبینیپذیر کردن سیاست ارزی تغییر کند. برخی از کارشناسان معتقدند انتظارات غیرواقعی سیاستگزار از تولیدکنندگان داخلی از طریق دخالت در بازار، آسیبهای مختلفی به دنبال داشته است. در این چارچوب قیمتگذاریهای غیرمنطقی و دخالت در مکانیزمهای طبیعی بازار، انگیزه و رونق تولید را تقلیل داده و در مواردی به چند نرخی شدن محصولات در بازار دامن زده است. از این منظر لازم است شیوه حمایت سیاستگزار از فعالان اقتصادی از حالت تزریق منابع مستقیم خارج شود تا بر اساس یک پارادایم جدید انتظارات از تولیدکنندگان در یک فضای جدید بازتعریف شود. در مجموع اصلاح در دو سطح سیاستی مذکور میتواند مسیر رونق تولید در صنعت غذا را فراهم کند و منتج به ایجاد وضعیتی شود که توسعه صادرات و کیفیسازی محصولات غذایی در ابعاد داخلی و بینالمللی امکانپذیر شود.
تامین امنیت غذایی در ورطه فراموشی
وقتی صحبت از تولید میشود کمتر کسی به کشاورزی، مزرعه و باغ و هرچه با آنها در ارتباط است، فکر میکند، در واقع از وقتی صنعت در جوامع بشری شروع به کشورگشایی کرد، توانست اذهان را در حوزه تولید به سمت خود بکشد و این کشورگشایی چنان متکبرانه و تمامیت خواهانه انجام شد که تولید کشاورزی را در بسیاری از اذهان به حاشیه راند و باعث شد وقتی از تولید نام برده میشود، صنعت چشمها را خیره کند، در حالی که تولید بر دو بال صنعت و کشاورزی به حرکت درمیآید. از طرفی تأمین غذا یا به بیان بهتر تامین امنیت غذایی در جوامع بشری به حدی حایز اهمیت است که به خطر افتادن آن میتواند زمینهساز بزرگترین جنگها میان جوامع باشد. در این میان رشد جمعیت توسعه کشاورزی را به یکی از مقولههای مهم توسعهای تبدیل کرده است چرا که با افزایش جمعیت میزان مصرف نیز افزایش مییابد و تامین امنیت غذایی در چنین شرایطی نیازمند برنامهریزی در حوزه اشتغال و اقتصاد مبتنی بر کشاورزی است و در این مسیر لاجرم جهش در کشاورزی بر پایه یافتههای علمی و تحقیقاتی به یک ضرورت اجتنابناپذیر تبدیل میشود.از کشاورزی به عنوان چرخ دندههای جهش تولید یاد میشود و لازمه تحقق واقعی آن فاصلهگیری از کشاورزی سنتی و رسیدن به خودکفایی برای حفظ امنیت غذایی بویژه خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک و از همه مهمتر بهرهگیری از شیوههای علمی و فناورانه است.
کشاورز در برابر سوء مدیریتها
تولید در کشاورزی به مثابه یک زنجیره است که نخستین حلقه آن را تولیدکننده شکل میدهد و نهایتاً به مصرفکننده ختم میشود و شکننده بودن یکی از حلقهها زنجیره تولید را مختل میکند.
صیاد ذوالفقاری کارشناس کشاورزی در خصوص نقش وزارت کشاورزی در تأمین مواد اولیه صنعت و امنیت غذایی و خود اتکایی کشوردر گفتگو با «برزگر» می گوید: در همین ابتدا باید تأکید شود که جهش تولید در حوزه کشاورزی مبتنی بر عملیاتی شدن هدایت، حمایت و نظارت است که بخش اعظمی از تحقق آن بر دوش دولت است از اینرو در سالهای اخیر برای رسیدن به اهداف، نیاز به زیرساختهایی بود که تاکنون این موضوع از سوی مسؤولین مدیریت و اجرانشده است. به دلیل سوءمدیریتها هنوز برخی قوانین ناکارآمد و صدور دستورالعملهای سلیقهای ضمن ایجاد بروکراسی اداری از سرعت توسعه در این بخش میکاهد این در حالی است که بارها از سوی فعالان این بخش تأکید و از مجموعههای تصمیمگیر درخواست شده که برای جهش و توسعه در کشاورزی زیر یک سقف تصمیم واحد بگیرند تا ضمن ایجاد شتاب در تولید کشاورزی از هدررفت سرمایه نیز جلوگیری شود.حالا کشاورز با دست خالی و بدون حمایت قانونی با مشکلات زیادی روبهروست.
هرچند درطی سالهای اخیر موضوع تجهیز و نوسازی اراضی و باغات کشاورزی با استفاده از فناورهای نوین مکانیزه منجر به افزایش بهرهوری شده و جهش در تولید ایجاد خواهد کرد اما این موضوع نیز در شیب تند بی توجهی و عدم نظارت قانونی به یک معضل اساسی تبدیل شده است. وزارت جهادکشاورزی دو راهبرد کاهش واردات به منظور صرفهجویی ارزی و توسعه صادرات محصولات برای جایگزین کردن ارز حاصل از صادرات نفت را از جمله برنامههای پیشروی خود برای تحقق شعار سال با عنوان جهش تولید عنوان کرده است چراکه جهش تولید منحصر به صنعت نیست و بخش کشاورزی را نیز شامل میشود، متاسفانه هر وقت صحبت از تولید میشود ظرفیت و امکانات کشور در حوزه صنعت هزینه میشود که بسیار خوب است، اما غفلت از کشاورزی و تولید در این حوزه خطای نابخشودنی است. باید پذیرفت که اگر قصد جهش تولید می باشد باید تمام بخشها پوشش داده شود چرا که در صنعت کشاورزی به عنوان یک زنجیره کامل نیاز به بررسی و ارایه عملکرد مطلوب است.
امنیت در حفظ کشاورزی
به گفته ذوالفقاری، همه صاحبنظران و کارشناسان این حوزه معتقدند که کشاورزی با امنیت غذایی گره خورده است و به مراتب از صنعت اهمیت بالاتری دارد، برخورداری از نیروی انسانی و کشاورزان توانمند و متعهد، اراضی مستعد، اقلیم مناسب و آب کافی، امکان تولید محصولات زراعی، دامی، گلخانهای و باغی را دو چندان میکند به شرط آنکه زیرساختها و حمایت دولت نیز دو چندان شود. از اینرو امروز با سوء مدیریت در بیشتر بخشهای کشاورزی این مهم تبدیل به یک موضوع کم رنگ شده است هرچند مسؤولین در بیشتر جلسات و هم اندیشیها به مقوله تأمین امنیت غذایی تأکید دارند اما ابزار برای توسعه این بخش را نه تقویت ونه دردسترس کشاورز قرار میدهند.
از الگوی نامناسب برای کشت تا حفظ منابع
متأسفانه الگوی کشت مدونی در کشور وجود ندارد و اگر هم باشد علمی و عملیاتی نیست، اتفاقات تلخی که اخیراً در حوزه تولید پیاز، گوجه فرنگی، مرغ و… بوجود آمد نتیجه نبود الگوی کشت بود. تولید محصولات استراتژیک و جایگزین تولیدات غیرضروری ضمن افزایش تنوع در تولید، موجب صرفهجویی و مصرف بهینه منابع آبی خواهد شد که خود عامل مهمی در راستای جهش متوازن تولید است. در برخی نقاط کشور ظرفیت تولید بسیاری از محصولات کشاورزی وجود دارد اما بهدلیل ناآگاهی و نبود دانش روز و در سایه عدم انجام تحقیقات علمی و پژوهشی ظرفیتهای کشاورزی نادیده گرفته میشود در حالیکه میتوان با استفاده از تمامی ظرفیتها و نیروی انسانی ماهر و توانمند، ایران را به قطب کشاورزی جهان با تولید انواع محصولات متناسب با ذائقه مردم دنیا تبدیل کرد و با صادرات این محصولات طعم واقعی جهش تولید را چشید.
امروز تأمین به موقع نهادههای تولید، تسهیل در صدور مجوزها، ایجاد فضای صادرات برای تولیدکنندگان، حمایت و همکاری همهجانبه از سوی سیستم بانکی با اعطای تسهیلات با نرخ پایین و تضامین آسان، ارایه الگوی کشت مناسب از سوی کارشناسان، اجرای صحیح قانون خرید تضمینی و استفاده بهینه از ظرفیت تشکلهای کشاورزی از جمله مؤلفههای اصلی جهش تولید در بخش کشاورزی است. موضوعاتی که تنها با یک نیم نگاه می توانیم دریابیم که هنوز برای جهش تولید اماده نشدهایم. جهش تولید در بخش کشاورزی مستقیماً با منابع و زیرساختها ارتباط دارد و یکی از منابع اصلی در جهش تولید محصولات کشاورزی تامین آب مورد نیاز است که خوشبختانه وضعیت منابع آبی در دو سال اخیر با بارشهای مناسب بهبود یافته و محصولات متعددی با عملکرد بالا تولید شده است. از اینرو در خلاء مدیریت در بخش کشاورزی به سوء مدیریت آب و ترویج روشهای نوین آبیاری در این بخش حساس و کم آب میرسیم که این به نوعی غفلت از توسعه را نشان میدهد و بهکارگیری سیستمهای 50 سال گذشته جهت آبیاری مزارع و زمینهای کشت نشان از چیست؟ از دیگر راهکارهای زمینهسازی برای جهش تولید در بخش کشاورزی آبیاری نوین در شرایط سخت کمآبی است. حتی کشاورز هم بر این علم آگاه است که جهش تولید در بخش کشاورزی به معنای نابودی سفرههای زیرزمینی آب و برداشت غیراصولی از این منابع نیست، بلکه جهش تولید در این بخش باید با لحاظ کردن کشش و ظرفیت آبی انجام شود و تنها راه رسیدن به جهش تولید در کنار مواجهه با تنش آبی موجود، اصلاح روشهای آبیاری است که در این زمینه دولت باید متولی کار شود و تنها وعده و وعید اعطای وام و اعتبارات روی کاغذ کافی نیست.
روشهای ناپایدار افزیش راندمان تولید
به اعتقاد این کارشناس بخش کشاورزی ، اصلاح بذر در بخش زراعت و اصلاح نژاد در بخش دامپروری از دیگر مواردی است که باید برای جهش تولید در بخش کشاورزی مورد توجه بیشتر قرار گیرد.در این خصوص شاید اتفاقاتی رخ داده باشد اما باید در نظر داشت که در شرایط فعلی اقتصادی این موضوع برای توسعه در تولید و صادرات بسیار حایز اهمیت است. افزایش کیفیت و اصلاح بذر گیاهان زراعی با هدف افزایش مقاومت در مقابل آفات و تنشهای محیطی و افزایش راندمان و عملکرد محصول از جمله تدابیری است که غفلت از آن میتواند به عنوان یک چالش عمده در مقابل جهش تولید در بخش کشاورزی به شمار بیاید، در کنار اصلاح بذر، اصلاح نژاد دامهای بومی با استفاده از نژادهای برتر از دیگر اقداماتی است که میتواند به افزایش تولید گوشت و شیر کمک قابل توجهی کند.
بیتفاوتی به بیمه کشاورز
همهساله بر اثر وقوع بلایا و مخاطرات طبیعی خسارت زیادی به محصولات کشاورزی وارد میشود که فقط شامل یک محصول یا یک فصل نیست بلکه در تمام فصول سال بلایای طبیعی نظیر سرمازدگی، سیل، تگرگ و… بخش اعظمی از تولیدات کشاورزی را از بین میبرد و علاوه بر بروز خسارت اقتصادی، موجب کاهش انگیزه و رغبت کشاورزان و باغداران برای توسعه کشت محصولات باغی و زراعی میشود. متاسفانه همه ساله شاهد هستیم که بخش اعظمی از دسترنج کشاورزان در اثر شیوع آفات شناخته شده و گاهاً نوظهور از بین میرود، در بخش بلایای طبیعی همین طور شاهد ورود خسارت چند ده میلیاردی به محصولات کشاورزی در اثر بارش تگرگ وسایر بلایا می باشیم اما پرداخت خسارت در این خصوص یا نشدنی است و یا با مدت زمان بسیار طولانی ومبلغ بسیار اندک صورت میگیرد. متاسفانه برخی از محصولاتی نوبرانه و یا فصلی تحت حمایت بیمه محصولات کشاورزی قرار نمیگیرد و در صورت بروز خسارت هیچ حمایتی هم انجام نمیشود که یکی از خلاءهای قانونی در حوزه بیمهای است. کشاورز اگر درآمد لازم را از فعالیت خود در حوزه باغی و زراعی بهدست آورد قطعاً انگیزه بیشتری برای توسعه کشت و کار خواهد داشت و نتیجه تقویت انگیزه و تمایل برای برنامههای توسعهای، جهش در تولید خواهد بود.
ضعف در ساماندهی بهدلیل سوءمدیریتها
این فعال در بخش کشاورزی میگوید که ساماندهی بازار عرضه و حذف واسطهها از دیگر گامهای ضروری برای نیل به جهش تولید در بخش کشاورزی است، حذف واسطهها میتواند از یک طرف با بهرهمند کردن فعالان بخش کشاورزی از دسترنج واقعیشان انگیزه لازم برای توسعه فعالیت را در آنها تقویت کند و از سوی دیگر بازار مصرف را سرو سامان دهد و با حذف نقش واسطهها قیمتها را برای مصرفکننده متعادلتر کند. ساماندهی زمینهای خرد و یکپارچهسازی زمینههای زراعی، یکی دیگر از راهکارهای پیشنهادی دکتر خوشروزاده در راستای جهش تولید در بخش کشاورزی است. قطعهقطعه شدن زمینهای کشاورزی به میزان زیادی بهروهوری را در این بخش کاهش داده و از اینرو یکپارچهسازی این زمینها میتواند با سرشکن کردن هزینههای تولید به کاهش هدررفت آب و ساماندهی این زمینها در قالب طرحهای نوین آبیاری کمک کند.همانطور که د رابتدای صحبت اشاره شد؛ تغذیه مناسب، مدیریت در زراعت، آبیاری مناسب، مدیریت بهتر و افزایش عملکرد با اقدامات ترویجی و بهرهگیری از دانش روز کشاورزی و مشاوره با متخصصان و کارشناسان برای بهبود در رشد محصولات از دیگر عوامل تحقق جهش تولید در کشاورزی است. دولت میداند کاهش هزینههای تولید، رفع مشکلات بازار و صادرات محوری محصولات، رفع موانع صادراتی برای جلوگیری از واردات بیرویه، افزایش ضریب مکانیزاسیون کشاورزی، اجرای الگوی کشت و آمایش سرزمین از دیگر الزامات تحقق جهش تولید در حوزه کشاورزی است اما هنوز وزارت جهاد کشاورزی بر اهمیت ویژه تأمین مواداولیه برای امنیت بیشتر غذایی در کشور تدبیر خاصی نیندیشیده است. باید پذیرفت شناخت و بهرهگیری از ظرفیتهای بخش کشاورزی به عنوان بخش مهم و موثر در مقاومسازی پایههای اقتصاد ملی، تقویتکننده زیرساختها و فراهمکننده مواد اولیه سایر بخشها و نیز تامینکننده امنیتغذایی کشور برای جهش تولید، از زوایای گوناگونی حایز اهمیت است و تحقق جهش تولید نقش مستقیم و تأثیرگذاری در تقویت و توسعه صادرات غیرنفتی، ایجاد ارزشافزوده، تثبیت اشتغال و توسعه سرمایهگذاری ایفا میکند. جهش تولید در کشاورزی علاوه بر فرصتسازی در توسعه فعالیتهای مختلف اقتصادی و اجتماعی، موجب کاهش اثرات تهدیدهای ملی نظیر تحریمهای اقتصادی شده و نقش راهبردی در جلوگیری از آسیب رساندن به اقتصاد و ضربهگیر حربههای اقتصادی خواهد شد و برای تحقق واقعی آن باید از تمامی ظرفیتها مبتنی بر تفکر جهادی و راهبردهای متاثر از مدیریت جهادی بهرهگیری کرد.