تراریخته یا ترانس ژنیک که با نام اختصاری GMO شناخته می‌شود، به فرآیند انتقال یک ژن برون زاد بین موجودات زنده ناهمگون گفته می‌شود. به طوری که جاندار ویژگی یا صفت جدیدی پیدا کند که در آن گونه سابقه نداشته و آن را به فرزندانش منتقل کند. در تعریف سازمان جهانی بهداشت نیز این عنوان به گیاهان، جانوران یا ریزسازواره هایی گفته می‌شود که ترکیب ژنتیکی آنها به طریقی تغییر یافته که در طبیعت از راه جفت‌گیری یا نوترکیبی رخ نمی‌دهد.
به طور کلی موضوع محصولات تراریخته بحث حساسی است که موافقان و مخالفان زیادی دارد و هر دو گروه برای اثبات ادعایشان به اسناد علمی در این زمینه اشاره می‌کنند. به طور مثال موافقان این محصولات همگی بر این مسئله که استفاده از محصولات تراریخته ضرری برای انسان ندارد اتفاق نظر دارند، این در حالی است که مخالفان استفاده از این محصولات بر این باورند که طی ۲۰ سال گذشته دانش بشری برای ارزیابی مخاطرات درباره این محصولات کافی نبوده است.
به همین منظور در نشستی با حضور علیرضا عباسی عضو هیات علمی دانشگاه تهران و آزاد عمرانی عضو هیات رئیسه انجمن ارگانیک ایران، درباره محصولات تراریخته، ضرورت تولید، مصرف و یا عدم مصرف آن به طور کامل به بحث و گفتگو پرداختیم. مشروح این گفتگو را در ادامه می خوانید.
نحوه ارزیابی محصولات تراریخته
در ابتدای این نشست، عمرانی عضو هیات رئیسه انجمن ارگانیک ایران در خصوص جنبه بین‌المللی بحث تراریخته گفت: با وجود اینکه دو دهه از تجاری شدن این محصولات می‌گذرد و تولید حدود ۲۰ هزار گیاه تراریخته در مقالات علمی ثبت شده است، از این میان تنها ۴۰۰ محصول تراریخته توانستند ارزیابی‌های سلامت و مخاطرات زیست محیطی و سایر ارزیابی‌ها اعم از آزمایشات گلخانه‌ای، مزرعه‌ای و بررسی های پزشکی را سپری کنند و وارد بازار مصرف شوند. محصولات تراریخته موجود در بازار جهانی فقط به چهار محصول خوراکی ذرت، کلزا، سویا و پنبه غیر خوراکی محدود می‌شود. به طور کلی درصد بسیار زیادی از محصولات تراریخته مصارف غیر انسانی مانند خوراک دام داشته و طبق گزارشی که پایگاه اطلاع رسانی محصولات بیوتکنولوژی یا آیسا (ISAAA) ارائه می‌کند، درصد زیادی از محصولات تراریخته برای سوخت‌های زیستی بیودیزل و بیواتانول مصرف می‌شود. در نتیجه مقادیر بسیار ناچیزی و عموماً به صورت محصولات فرایند شده مانند روغن خوراکی وارد سفره مردم برخی کشورها می‌شود.
عمرانی با بیان اینکه متاسفانه در ایران ذرت و سویای تراریخته در سفره مردم جای دارد و کنجاله سویای تراریخته به عنوان جایگزین گوشت استفاده می‌شود، تصریح کرد: چنین روش مصرف محصولات تراریخته در کشورهای مترقی نادر است!! درباره دو محصول پنبه و برنج که ادعا تولید داخلی آن می‌شود باید گفت، هیچکدام از اینها در مراکز پژوهشی داخل کشور تولید نشده اند و خلاصه بیست سال تبلیغ یک فناوری این است که در برنج تراریخته ای که ادعای تولید آن را داریم، در مؤسسه بین المللی تحقیقات برنج در فیلیپین (IRRI) تولید شده است و ماهیت بذر پنبه تراریخته مورد ادعا هم، کاملاً وارداتی بوده که تجربه کشت تجاری آن در کشورهای دیگر به لحاظ عملکردی و کاهش مصرف سموم نامطلوب بوده است. اما متأسفانه ظاهراً قرار بر این است که این تجربه ناموفق مجدداً در ایران مورد آزمون و خطا قرار گیرد. متأسفانه در جایگاه واردات و مصرف محصولات تراریخته وضعیت بدی داریم، به طوری که سالانه پنج و نیم میلیون دلار محصولات تراریخته وارد می شود و ۹۵ درصد روغن خوراکی تراریخته است و وارد سفره مردم می‌شود. ما در زمینه تولید محصولات تراریخته، تبلیغ می‌کنیم اما نه تولید واقعی مبتنی بر دانش فنی درونزا داریم و آزمایشات و ارزیابی های سلامتی و زیست محیطی مغفول مانده است. صرفاً محصولات وارداتی دانش فنی و مالکیت فکری آن، متعلق به ما نیست را به عنوان تولید ملی عرضه و تبلیغ می‌کنیم. ظاهراً قرار نیست کسی از عواقب این ماجراجویی که ریشه در منافع عده ای انگشت شمار دارد حسابرسی کند.
وی با اشاره به اینکه چرخه نظارت، کنترل و پایش محصولات تراریخته در ایران، صرفاً در حد تشخیص است. گفت: نکته قابل توجه در بررسی محصولات تراریخته، ارزیابی مخاطرات است. بنابراین زمانی که هر محصول غذایی و مرتبط با صنایع غذایی وارد می‌شود؛ باید طبق قانون علاوه بر تشخیص، آزمایشات مخاطرات سلامت، حساسیت سنجی و سم شناسی بر روی آن انجام شود و نتایج آزمایشات انجام شده در مراکز معتبر با آنالیز محصول وارداتی مطابقت داده شود، که متأسفانه در این زمینه صرفاً به اظهارات و مدارک واردکنندگان اکتفا می‌شود.
عضو هیات رئیسه انجمن ارگانیک ایران در ادامه با اشاره به اینکه تخلفاتی در شرکت‌های وارد کننده ذرت انجام شده است اظهار داشت: متأسفانه بسیاری از شرکت‌های وارد کننده ذرت به نوعی مکانیزم ارزیابی وزارت بهداشت را دور زده اند و ذرت دامی را وارد چرخه صنایع غذایی کرده اند. گزارش شده است که این ذرت‌ها از شرکت‌های تولید اسنک سر درآورده و آن چیزی که به عنوان خوراک دام وارد شده بود وارد چرخه غذایی کودکان ما شده است. این نشانه عملکرد اشتباه برخی دانشمندنما، صرفاً جهت تبلیغ محصولات تراریخته به عنوان یک فناوری است. چنانچه وقتی یک فناوری معرفی می شود باید مخاطرات، احتیاطات و روش های سنجش، پایش و مدیریت ریسک آن قبل از واردات، تولید یا مصرف آن اطلاع رسانی شده وزیر ساخت های لازم ایجاد گردد. متاسفانه در این زمینه به هیچ وجه در کشور ساختارسازی مناسبی انجام نشده است.
اصلاح شده ژنتیکی همان تراریخته است
عمرانی با تاکید بر اینکه ایران در سال ۱۳۸۲ پروتکل ایمنی زیستی را امضا کرده است، تصریح کرد: برچسب گذاری و اطلاع رسانی یکی از شاخه‌های مهم ایمنی زیستی است که از سال ۹۴ با ایجاد مطالبه عمومی، مقاومت شدیدی در برابر برچسب گذاری تراریخته ها به وجود آمد. این در حالی است که مدام ادعای عملکرد بهتر و سلامت بیشتر مواد غذایی تراریخته می‌شنویم، اما باز هم مقاومت در برابر برچسب گذاری وجود داشته که با ورود سازمان بررسی، تغییر وزیر بهداشت، ایجاد مطالبه عمومی و عملکرد رسانه‌ها این مهم در حال انجام است. در این میان اما دیده شده که محصولی تغییر ژنتیکی یافته و تراریخته است اما بر روی محصول از واژه‌ای مثل «اصلاح شده ژنتیکی» استفاده می‌شود که تحریف شده و به لحاظ مفهومی بسیار متفاوت است. به این دلیل که در مهندسی ژنتیکی ساختار ژنتیکی محصول عوض می‌شود و با اصلاح ژنتیکی که از طریق تلاقی ارقام کشاورزی توسط بهنژادگران انجام می شود، کاملاً متفاوت است.
وی با بیان اینکه به طور کلی مضرات و مخاطرات کشت محصولات تراریخته از فواید آن بسیار بیشتر است، تصریح کرد: برای مثال اروپا حدود ۳۳ میلیون تن سویا تراریخته وارد می‌کند که از آن به صورت غیر مستقیم برای خوراک دام یا مثلاً برای سوخت زیستی استفاده می‌کند و مصرف خوراکی و مستقیم آن را تقریباً به صفر کاهش داده است.
در کشورهای آلمان، سوئیس و فرانسه کمپانی هایی هستند که بزرگترین صادر کننده بذرهای تراریخته هستند و منافع بسیاری را از محل فروش این بذرها تحصیل می کنند. بنابراین مخاطرات و حقایق استفاده از محصولات تراریخته را در جهت حفظ منافع خود بازگو نمی‌کنند، اما واردات و مصرف تراریخته ها را در کشورهای خود به حداقل رسانده اند. برنج تراریخته در سال ۱۳۸۳ در سطح وسیعی کشت شد و طبق گزارشی در مجمع تشخیص مصلحت نظام، ادعا شده است که صدها کشاورز در سال ۱۳۸۴ اقدام به کشت آن کردند و این بدان معنی است که بذر این محصول در سطح وسیعی حدود ۴۰۰۰ هزار کشت شده و در مزارع اطراف، توسط باد، حشرات و پرندگان انتشار پیدا کرده است و از آنجا که در ایران کشاورزان قسمتی از محصول برنج را برای استحصال بذر، برای سال‌های بعد مورد استفاده قرار می‌دهند، احتمال آلودگی مزارع ما به برنج تراریخته بسیار زیاد است. حال نمی‌توان ادعا کرد که برنج تراریخته در مزارع ایران نیست، بلکه باید بررسی‌های مولکولی وسیعی انجام گیرد که متوجه حضور یا عدم حضور ژن سم بی تی (Cry ۱Ab) در محیط زیست شویم.
اصلاح الگوی مصرف و کاهش استفاده از محصولات تراریخته
عضو هیات رئیسه انجمن ارگانیک ایران با اشاره به اینکه ۷۰ درصد ذرت و کلزایی که در دنیا تولید می‌شود غیر تراریخته است، عنوان کرد: محصولات تراریخته با سلامت جامعه ارتباط دارد، بنابراین وارد کنندگان باید با توجه به دراختیار داشتن ارز دولتی، محصولات طبیعی غیرتراریخته با ارزش غذایی بالاتری را وارد کنند. اما بعضاً مشاهده می‌شود که برخی تولید کنندگان روغن‌های نباتی حتی معنی واقعی تراریخته را نمی‌دانند و بنگاه‌های اقتصادی فقط به دنبال این هستند که بهای تمام شده خود را ارزان‌تر کنند. به طور مثال ذرت را می‌توانیم از کشورهایی مثل اوکراین و اتحادیه اروپا وارد کنیم و به دنبال جایگزین‌های مناسب ذرت امریکایی و برزیلی باشیم. اروپا برای کاهش وابستگی خود به سویا دنبال جایگزین‌های دیگر و اصلاح الگوی مصرف خود است. این در حالی است که در ایران سویایی که در بازار وجود دارد با درصد بالایی تراریخته است، ولی آمریکا به عنوان کشوری که منبع تولید سویای تراریخته است به دلیل مشخص بودن مخاطرات و مصرف این محصولات، خود به دنبال واردات سویای ارگانیک از هندوستان است.
عمرانی در رابطه با اصلاح الگوی مصرف و تأثیر آن در تقاضای محصولات تراریخته نیز بیان کرد: متاسفانه اکنون در ایران سبک غذایی مبتنی بر محصولات گیاهی و کاهش مصرف گوشت در سطح همه اقشار جامعه آرمانی و غیرممکن تلقی می شود. مقام معظم رهبری هم به این مسئله و سبک زندگی غلط در کشور اشارات فراوانی داشته‌اند. این در حالی است که در اروپا این نوع سبک زندگی به واسطه کاهش وابستگی به منابع و نهاده های دامی از یکسو و افزایش سلامت به واسطه کاهش تغذیه مبتنی بر گوشت و منابع حیوانی از سوی دیگر، به شدت در حال ترویج است. به طور مثال کشور آلمان به دنبال اصلاح الگوی مصرف خود است و مصرف محصولاتی مثل شیر، گوشت و تخم مرغ را تا دوبرابر کاهش داده و برای آن جایگزین ایجاد کرده است. به طور کلی محصولات تراریخته ۲۰ سال است که مورد بحث و انتقاد هستند و انتظار بر این است ذینفعان تجاری واردات این محصولات در اتاق بازرگانی یا اتاق اصناف پاسخگو باشند، نه اینکه عده قلیلی دولتمرد در جایگاه تبلیغ بی چون و چرای این محصولات قرار گیرد … متأسفانه اگر مکانیزم بهره برداری از این فناوری را درست تعریف می‌کردیم و از پژوهش های بخش خصوصی حمایت می‌کردیم، الان در جایگاه کشورهایی مثل آلمان یا فرانسه ایستاده بودیم و می‌توانستیم با صدور بذرهای بیوتک به سایر کشورها درآمد بالایی ایجاد کنیم، نه اینکه کشور خود را در معرض مخاطرات واردات، تولید و مصرف این محصولات قرار دهیم.
وی افزود: نکته بعدی که بسیار مهم است مشکلات کشاورزی کشور در شرایط تحریم است. در چنین شرایطی باید اتکای مان به تولید داخلی باشد و از کشاورزان که سربازان امنیت غذایی کشور هستند، حمایت بیشتری صورت گیرد. به طور مثال در تولید کلزا موفق عمل کرده ایم و در سال های اخیر یک جهش چند برابری داشته ایم و تا حدود زیادی وابستگی کمتری داریم. در تولید سویا نیز می‌توانیم با کیفیت ترین سویا را در دشت گرگان تولید کنیم. همچنین می‌توانیم با تجدید نظر در سیاست گذاری ها و کاربردی سازی زیست فناوری به جای رویکرد تولید محصولات تراریخته، تولید سموم زیستی که جزو دستاوردهای ملی و دوست دار طبیعت است را در جهت توسعه مصرف باکتری های مفید، در راستای کاهش مصرف سموم و افزایش عملکرد واحد سطح استفاده کرد.
اصلاح الگوی مصرف و سبک زندگی، راه کاهش مصرف تراریخته
در ادامه این نشست نیز علیرضا عباسی عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه تنها حدود ۴ درصد از اراضی مستعد کشت دنیا زیر کشت چهار محصول ذرت، سویا، کلزا و پنبه است گفت: برای تشخیص محصولات تراریخته می‌توان تشخیص مولکولی را به عنوان مبنا قرار داد. به دلیل اینکه دو صفت مقاومت به علف کش و آفات از ژن‌های مقاومت به گلایفوسیت و ژن سم کرای (Cry) از باکتری باسیلوس تورنجینسیس گرفته شده است. تشخیص تراریخته ها بر اساس توالی این دو ژن، یا بر اساس پرو موتورهای آنها است که به صورت مولکولی انجام می‌شود. هچنین ژن گزارشگری که در این کاست ژنی مورد استفاده قرار می‌گیرد هم می تواند مبنا قرار گیرد که از راه‌های مولکولی می‌توان تراریخته بودن یا نبودن آن را مشخص کرد.
وی در ادامه با بیان این نکته که در دانشگاه‌ها رشته‌ای به نام اصلاح نباتات داریم، تصریح کرد: مبنای رشته اصلاح نباتات مبتنی بر روشهای کلاسیک است. به این شکل که دو گونه متفاوت که قابل تلاقی باشند را تلاقی می‌دهند، چنانچه در طبیعت باد و حشرات هم با آوردن گرده می‌توانند این کار را انجام دهند. اما دستورزی ژنتیکی و یا GMO به این شکل است که یک سری ژن از دو گونه به نحوی منتقل می شوند که این کار در طبیعت قابل انجام نیست. به طور مثال شما هیچ گاه نمی‌بینید که یک ژن از یک باکتری در داخل ژنوم یک گیاه قرار گیرد. متاسفانه عده ای برای اینکه فرایند را طبیعی جلوه دهند، مهندسی ژنتیک یا تولید محصولات تراریخته را مثل پیوند زدن و یا قلمه زدن معرفی می کنند. به طور کلی ما محصولات اصلاح شده ژنتیکی داریم که به صورت طبیعی است اما تغییر یافته ژنتیکی فقط از طریق مهندسی ژنتیک انجام می‌شود.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران ابراز داشت: در بررسی‌ها، محصولات تراریخته طبقه بندی مختلفی دارند و بستگی به نوع مصرف مستقیم و غیر مستقیم آنها دارد. به طور مثال چهار محصول تراریخته نام برده شده، اگر به عنوان روغن و یا سوخت‌های زیستی استفاده شوند، مقدار ماده ژنتیکی تغییر یافته در آنها ناچیز است اما در رابطه با برنج که مصرف انسانی دارد باید گفت حتی کشورهایی که به طور انبوه که برنج کشت می‌کنند هم به سمت رهاسازی و تولید تجاری برنج تراریخته نمی‌روند. بنابراین باید سطوح را تعریف کنیم. همچنین کشت و واردات این محصولات اگر برای استفاده‌های دامی باشد باید کاملاً مجزا باشد و در استفاده از کشت‌های محیط زیست هم باید تغییرات فلور خاک و تأثیر اراضی کنار بررسی شوند.
عباسی در پاسخ به این سوال که آیا احتمال آلودگی در اراضی اطراف وجود دارد یا خیر، بیان کرد: ممکن است بذری در آن منطقه افتاده باشد که مثل علف هرز تمامی مزرعه را در برگرفته باشد در این زمینه اطلاع رسانی نقش مؤثری دارد و کشاورزان نسبت به محصولات تراریخته باید آگاهی کافی داشته باشند. در غیر این صورت آزمایش و تست ۵۰۰ هزار هکتار زیر کشت کار سهل و آسانی نیست. با اصلاح الگوی مصرف و سبک زندگی می‌توانیم مصرف محصولات تراریخته را به حداقل رسانده به طور مثال ۱۵ درصد روغنی که نیاز داریم را تولید کنیم و برای باقی آن جایگزینی مناسب داشته باشیم.
وی در پاسخ به این سوال که ما چه نیازی به تراریخته داریم اظهار داشت: در این زمینه ما با دو ادعا مواجهه هستیم اولین ادعا اینکه با ورود چهار محصول تراریخته یاد شده سم کمتری مصرف می‌شود بنابراین آلودگی محیط زیست نداریم و دومین ادعا اینکه با انجام این کار عملکرد بهتری خواهیم داشت اما باید دید تا چه اندازه این ادعاها محقق شده اند و تا چه اندازه توانسته ایم عملکرد و امنیت غذایی بهتری داشته باشیم. به طور مثال محصولی مثل سویا را دو سال پیش ۴۰ هزار هکتار داشتیم که سال بعد به ۳۰ هزار رسید در چنین زمانی که کشاورز با بهبود عملکردش مواجهه نمی‌شود برایش فرقی نمی‌کند که چه محصولی باشد بنابراین در پاسخ به این سوال که چرا از محصولات تراریخته استفاده می‌کنیم باید گفت، عملکرد ضعیف در کشت محصولات دلیل انجام این کار است.
حمایت از کشاورزان و کاهش کشت محصولات تراریخته
عباسی با اشاره به اینکه در بخش کشاورزی نخبگان زیادی داریم و با استفاده از آنها می توانیم کشت محصولات تراریخته را کاهش دهیم، گفت: در حال حاضر کشاورزانی داریم که ۱۶ تن در هکتار گندم و ۱۶۰ تن سیب برداشت می‌کنند که هیچکدام تراریخته نیست. بنابراین اگر به سراغ بخش کشاورزی و حمایت از آن برویم می‌توانیم کشت محصولات تراریخته را کاهش دهیم. متأسفانه گاه گفته می‌شود که عملکرد محصولی مثل گندم بالا رفته است که این افزایش عملکرد مربوط به محصولات تراریخته است این در حالی است که به محصول مورد نظر ژن منتقل شده و با والد مادری خود مقایسه نشده است. به طور مثال در کشور هند آمارهایی راجع به محصولات تراریخته به این شکل داده می‌شود که در سال ۲۰۰۰ عملکرد پنبه ۳۰۰ کیلوگرم در هر هکتار بوده است و امروز که ۹۸ درصد پنبه موجود تراریخته است ۵۵۰ کیلوگرم در هکتار بوده است. بنابراین ۸۰ درصد بهبود عملکرد وجود داشته است این در حالی است که از سالی که محصولات تراریخته وارد شده اند عملکرد ۵۵۰ کیلوگرم بوده و اصلاح نباتات به درستی انجام شده است بنابراین باید محصولی که به آن ژن منتقل شده است با والد خودش کشت داده شود و تفاوت‌ها مشخص شود.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه مصرف محصولات تراریخته در سنین حساس همچون مادران باردار و کودکان نوزاد ممنوع است، گفت: باید اهداف تغذیه‌ای توسط نظام سالم که در رأس انجام این کار است را برای داشتن جامعه و انسان سالم‌تر جدی گرفت. همچنین مسائل اقتصادی در ورود محصولات تراریخته به سفره‌های مردم بسیار تأثیر دارد و تا زمانی که نظام عرضه و تقاضا را مدیریت نکنیم در واقع بر همین مدار خواهیم چرخید. متأسفانه دیده می‌شود که بعضاً با دادن این آمارهای غلط و بررسی‌های نامناسب، مسئولان دچار اشتباهات محاسباتی می‌شوند همچنان که رهبر معظم انقلاب هم به این نکته که دشمن سعی می‌کند که در مسئولان ما اشتباه محاسباتی به وجود آید اشاره کردند.
اهمیت آگاهی عمومی در مصرف محصولات تراریخته
وی با اشاره به اینکه آگاهی مصرف کننده در استفاده از محصولات تراریخته بسیار مهم است، ابراز داشت: از این جهت که اگر مصرف کننده با محصولی مثل اولین روغن ارگانیک مواجه شود به دلیل اطلاع از مضرات، آن را به بهای سلامت خود تهیه نخواهد کرد. در این زمان وارد کنندگان میل به وارد کردن محصولات با کیفیت تر پیدا می‌کنند و روشهای تغذیه‌ای و کشاورزی مناسب‌سازی می‌شوند. دولت باید منزلت شغلی و اجتماعی کشاورزان را بهبود دهد همچنین مسئله مهمی که وجود دارد سن کشاورزان است که در کشور ما حدود ۵۵ سال است و علاقه مندی به انجام این کار بسیار کم است و به همین دلیل تولید کشاورزی و غذای ما زیر سوال است که می‌توان از طریق آگاهی رسانی و ترویج کشاورزی در آموزش و پرورش این مهم را بهبود بخشید.