باید و نبایدهای برنج کاری در شمال کشور

بر پایه آمارهای وزارت جهاد کشاورزی، استان های گیلان و مازندران حدود 480 هزار هکتار شالیزار دارند که سالانه بیش از یک میلیون و 650 هزار تن برنج سفید از آنها برداشت می شود.
از آنجایی که تولید برنج در این دو استان شمالی به عنوان محصول راهبردی، فعالیت اصلی کشاورزی و راه تامین زندگانی مردم این مناطق محسوب می شود، هر گونه حرف و حدیث ها در محدودیت کشت، سبب سوء استفاده واسطه ها و دلالان می شود.
گزارش های رسمی جهاد کشاورزی نشان می دهد که اکنون بیشتر 480 هزار هکتار زمین شالیزاری مازندران و گیلان نشا کاری شده است، اما خطر کم آبی و خشکسالی همچنان دغدغه جدی شالیکاران به شمار می رود، اگرچه بر اساس اظهارات کارشناسان هنوز وضعیت به نقطه بی بازگشت نرسیده است.
برنج از جمله گیاهان به شدت وابسته به آب است و این موضوعی نیست که از نگاه کشاورزان، مسئولان و حتی مصرف کنندگان پوشیده مانده باشد، اما اکنون که کم آبی و خشکسالی پشت پرچین شالیکاران گیلانی و مازندرانی خیمه زده است تازه توجه ها به ضرورت بهره وری آب، ذخیره سازی روان آب ها در پشت سدها و آب بندان ها و مهم تر از همه غفلت های چند دهه ای در آماده سازی زیرساخت های مورد نیاز برای «روز مبادا» جلب شده است.
در عین حال، ذکر این نکته نیز مهم است که وزارت جهاد کشاورزی در دولت تدبیر و امید از سال 93 به بحران کم آبی و خشکسالی پی برده و با هدف بهره وری از منابع آبی حمایت ویژه از کشت برنج فقط در 2 استان مازندران و گیلان را عملیاتی کرده است.
آمارها بیانگر این است که بیشترین میزان مصرف آب مربوط به بخش کشاورزی است و در کشور ما به علت تکیه بر کشاورزی سنتی و بهره گیری از روش های غرق آبی، میزان اتلاف در این بخش بویژه در کشت برنج زیاد و سهم اتلاف منابع آبی در این حوزه بسیار قابل تامل است و همین وضعیت است که کارشناسان کشاورزی را به این نتیجه رسانده است که کم آبی در شمال کشور قابل رفع و اجتناب پذیر است، به شرطی که اراده همگانی وجود داشته باشد.
به گفته این کارشناسان، امروز با توجه به وضعیت منابع آبی، سهم هر ایرانی یک هزار و 200 متر مکعب است و این مقدار سهم موجودی تنش متعادل را نشان می دهد به طوری که با یک هزار متر مکعب و با استفاده از فناوری موجود می توان امنیت غذایی کشور را تضمین کرد.
کارشناسان اقتصادی و کشاورزی مازندران معتقدند از آنجایی که تولید برنج در استان های شمالی به عنوان یکی از محصولات راهبردی و نقطه اتکای امنیت غذایی کشور محسوب می شود، با مدیریت و توجه ملی می توان تمام حرف و حدیث ها و باید و نباید های برنج کاری را از بین برد و حتی بر سطح زیر کشت افزود.

** کشاورزی در بستر سنتی
نگاهی به وضعیت برنج کاری مازندران در نیم قرن گذشته نشان می دهد که این بخش از کشاورزی همچنان در بستر سنتی رواج و دوام دارد و در این مدت نه تنها زیرساخت قابل توجهی بویژه در بخش تامین آب ایجاد نشده، بلکه در بسیاری از موارد غفلت در سطوح مختلف از داخل روستا گرفته تا ساختمان بلند مرتبه جهاد کشاورزی در تهران سبب شده است بخش زیادی از زیرساخت های سنتی مانند آب بندان ها و شیوه های مرسوم تقسیم و وفاداری به حق آبه رودخانه ها و چاههای کشاورزی هم از بین برود.
سد سازی، لایروبی رودخانه ها، لایروبی و بهینه سازی آب بندان ها، اجرای طرح تسطیح، نوسازی و یکپارچه سازی اراضی شالیزاری و توجه به ارقام کم آب بر از مهم ترین زیر ساخت ها برای تداوم برنج کاری در شمال کشور است.
هر چند در سال های اخیر، بویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی هشت سد کوچک و بزرگ در مازندران مانند سد شهید رجایی در ساری و البرز در سوادکوه احداث و مشکل آب زراعی بخشی از زمین های استان رفع شد، اما ساخت سد بر روی رودخانه پر آب هراز در آمل و «زارم رود» در نکا که باید دو دهه پیش به مرحله بهره برداری می رسیدند، مورد غفلت قرار گرفت.
مازندران یکی از مناطق پر آب ایران به شمار می آید، اما به دلیل این که از آب های سطحی این استان استفاده مطلوبی نمی شود و حجم وسیعی از این منابع آبی بدون بهره برداری مفید به دریای خزر می ریزد، در مواقعی از سال کشاورزان این منطقه با مشکل کم آبی مواجه می شوند.

** رسوب گیری آب بندان ها
در روزگارانی نه چندان دور که هنوز سدسازی رواج نیافته بود، کشاورزان مازندرانی آب مورد نیاز شالیزارهای خود را با ذخیره سازی روان آب ها در آب بندان ها تامین و همه ساله نیز مسئولیت لایروبی این ذخیرگاه های سنتی آبی را با جان و دل انجام می دادند، ولی سراب انباشت آب پشت سدهای عریض و طویلی که قرار بود تمامی نداشته باشد، به مرور زمان آب بندان ها را به دست فراموشی سپرد.
بی توجهی به بهسازی و لایروبی سبب شد تا بیشتر این آب بندان ها در معرض رسوب قرار گیرند، آب بندان ها نمونه ارزشمندی از دانش یا فناوری بومی مردمان شمال کشور محسوب می شوند که علاوه بر ذخیره‌سازی آب کشاورزی، تغذیه چشمه‌ها و سفره های زیرزمینی، محیطی برای زیست پرندگان و حیات وحش، حافظ تنوع زیستی بانک ژن گونه های مختلف هستند.
آب رودخانه ها و هرز آب ناشی از بارندگی در فصل های غیرکاشت از طریق کانال ها و پمپاژ به آب بندان ها هدایت شده و در فصل بهار و تابستان برای آبیاری مورد استفاده قرار می گیرد.
هر هکتار آب بندان تا پنج هکتار از اراضی شالیکاری را مشروب می کند؛ بر اساس آمار رسمی مساحت کل آب بندان های استان های گلستان، مازندران و گیلان حدود 33 هزار هکتار است که در وضعیت مطلوب آب مورد نیاز حدود 150 هزار هکتار اراضی شالیزاری را تامین می کند.
آب بندان در واقع استخر ذخیره خاکی و بسیار بزرگ است که از گود کردن و خاک برداری یک محدوده و ریختن و کوبیدن و ایجاد دیواره خاکی دور این محدوده به وجود می آید، به نوعی می توان گفت که این سازه مختص استان های شمالی کشور است و در هر یک از این استان ها نیز نام خاص خود را دارد.
استان مازندران دارای حدود 800 قطعه آببندان با مساحت 17 هزار هکتار است که در حال حاضر ظرفیت ذخیره 370 میلیون متر مکعب برابر با ظرفیت ذخیره موجود هشت سد بزرگ و کوجک استان را دارد.

** افزایش ظرفیت ذخیره سازی با لایروبی و بازسازی
رئیس سازمان جهاد کشاورزی مازندران با اشاره به نقش بی بدیل آب بندان در تامین آب مورد نیاز شالیزارهای استان، گفت: با لایروبی، بازسازی و تقویت آب بندان ها، می توانیم تا با به ثمر رسیدن سدهای در دست احداث، کمبود منابع آبی زمین های زراعی و باغی استان را جبران کنیم.
دلاور حیدر پور در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: اصلاح و لایروبی آب بندان ها در برنامه 2 ساله در صورت تامین منابع مالی به اتمام خواهد رسید.
وی توضیح داد: از آنجایی که در حال حاضر ظرفیت نگهداری آب در آب بندان های موجود استان 345 میلیون متر مکعب است به طور یقین با اتمام عملیات لایروبی و باز سازی، ظرفیت ذخیره آب به حدود 2 برابر افزایش می یابد.
حیدرپور با اشاره به اینکه 300 میلیارد ریال در سفر هیات دولت یازدهم به مازندران برای اصلاح و لایروبی آب بندان های استان اختصاص یافت، گفت: تاکنون 80 میلیارد ریال از این اعتبار پرداخت شد و عملیات لایروبی و باز سازی چند قطعه از آب بندان های استان نیز در حال اجرا است.
وی با اعلام این که پس از پیروزی انقلاب اسلامی سرمایه گذاری مهار و ذخیره سازی آب در مازندران کم شد، افزود: متوسط ذخیره سازی آب سطحی در مازندران اکنون کمتر از 11 درصد است.

**آبیاری تناوبی، چاره دیگر تامین آب شالیزارها
کارشناسان کشاورزی میزان آب مصرفی برای هر هکتار زمین شالیزاری را به طور میانگین هشت تا 10 هزار متر مکعب برآورد می کنند که با اعمال مدیریت و کارهای فنی و مهندسی مانند آبیاری تناوبی و پلاستیک کشی بر روی کرت ها تا 30 درصد می توان از این میزان کم کرد.
رئیس اداره برنج جهاد کشاورزی مازندران در این باره گفت: با توجه به این که میزان آب مصرفی اراضی شالیزاری به ازای هر هکتار به طور میانگین هشت تا 10 هزار متر مکعب است با این حساب، شالیزارهای استان 2 میلیارد متر مکعب آب نیاز دارند که با اعمال مدیریت و کارهای فنی و مهندسی مانند آبیاری تناوبی و پلاستیک کشی بر روی مرزهای شالیزاری می توان این میزان را به یک میلیارد و 400 میلیون متر مکعب رساند.
ابراهیم قربان نژاد افزود: از آنجایی که آب بیشتر شالیزارهای مازندران از چاه ها و آب بندان ها تامین می شود، اجرای روش آبیاری تناوبی تا سه مرحله به راحتی قابل مدیریت است.
وی توضیح داد: صد البته اگر طرح تسطیح و یکپارچه سازی زمین های کشاورزی استان به صورت کامل اجرا شود، به طور یقین مصرف آب در شالیزارها تا نصف میزان کنونی یعنی یک میلیارد متر مکعب قابل کاستن است.
مدیریت و صرفه جویی در مصرف آب از ویژگی های اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری است.
مکانیزه شدن، افزایش تولید در واحد سطح، کاهش هزینه و از همه مهم تر کشت مجدد برنج از دیگر مزایای اجرای طرح تسطیح و یکپارچه سازی زمین های شالیزاری است.
طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری در کشور از سال 70 آغاز شد و تاکنون در 70 هزار هکتار از شالیزارهای گیلان و 60 هزار هکتار در مازندران اجرا شده است.

** آبیاری نوین، جلوگیری از اتلاف و افزایش راندمان
معاون آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی مازندران هم با تاکید بر این که بخش کشاورزی بزرگترین مصرف کننده آب کشور است، گفت: به لحاظ محدودیت منابع آبی، تلاش برای بهبود بهره وری از آب و تامین امنیت غذایی به عنوان بخش های اساسی کشاورزی اجتناب ناپذیر است.
ایرج صاعدی با اظهار این نکته که امروز عبور از کشاورزی سنتی و حرکت به سوی روش های نوین آبیاری بیش از پیش در کشور احساس می شود، افزود: خشکسالی های پیاپی، کاهش نزولات آسمانی و افت قابل توجه سطح آب زیر زمینی در سال های اخیر، ضرورت اصلاح روش های آبیاری را بیش از پیش نشان می دهد.
وی گفت: با بهره گیری از آبیاری نوین در بخش کشاورزی از هدر رفت و اتلاف آب جلوگیری شده و راندمان آبیاری را می توان به میزان قابل توجهی افزایش داد.
معاون آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی مازندران افزود: هر یک درصد بهبود در راندمان آبیاری در بخش کشاورزی معادل ساخت سه سد بزرگ در کشور است.

**کشاورزان، موثرترین عامل مدیریت منابع آبی
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای مازندران هم با بیان اینکه تغییر رویکرد تخصیص آب باید عملیاتی شود، گفت: بر اساس قانون، آب مازاد باید ابتدا برای شرب، محیط زیست، کشاورزی و سپس صنعت تخصیص یابد.
محمد ابراهیم یخکشی با تاکید بر این که وزارت نیرو نگاه ویژه به حوزه محیط زیست دارد، افزود: ساماندهی فاضلاب های شهری، کاهش سرانه آب شهری و تعادل بخشی آب های زیر زمینی به صورت جدی دنبال می شود.
وی به وضعیت شوری و کاهش آب در سفره های زیر زمینی مازندران اشاره کرد و ادامه داد: مردم در مدیریت منابع آب بیشترین نقش را دارند و باید ارتباط دوسویه بین مردم، مسئولان و نخبگان تقویت شود.
یخکشی بر لزوم افزایش بهره وری و کارایی آب تاکید کرد و گفت: اکنون نوبت بندی آب کشاورزی مازندران مدیریت شده و در حال اجرا است و این تصمیم باید به درستی تداوم یابد.
وی افزایش بهره وری آب را مهم توصیف کرد و افزود: تامین آب شرب اولویت طرح های استفاده از منابع آبی مازندران است.
یخکشی با بیان اینکه از سال گذشته لایروبی 50 قطعه آب بندان در مازندران آغاز و در حال انجام است، بیان داشت: در یک دهه گذشته توجه به لایروبی آب بندان ها از سوی دولت ها بیشتر شده و اعتبار ویژه ای تخصیص یافت، اما اندک است.
وی زمان اجرای لایروبی آب بندان ها را محدود دانست و بیان داشت: از آنجایی که فصل بهار و تابستان فصل کشاورزی است و کشاورزان در حال استفاده از آب آب بندان ها هستند، نمی توان کار لایروبی را انجام داد و از طرفی در فصل زمستان به دلیل بارندگی های متعدد ماشین آلات و تجهیزات قادر انجام عملیات در باتلاق آب بندان ها نیستند و به همین دلیل این کار باید در یک دوره زمانی کوتاه و با سرعت انجام شود.
برآیند اظهارات کارشناسان و مسئولان بخش کشاورزی مازندران گویای این نکته است که مشکل کم آبی در این استان نه تنها به نقطه بی بازگشت نرسیده است، بلکه می توان آن را با همت همگانی و حمایت سطوح مختلف مدیریتی براحتی حل کرد.
آنچه در این میان از نظر کارشناسان و مسئولان کشاورزی در کنار فرهنگ سازی برای استفاده بهینه و درست از آب مهم است، تخصیص اعتبارات لازم و به موقع خارج از گرفت و گیرهای اداری است تا کارها با سرعت و پیوسته ادامه یابد.
زیرساخت های کشاورزی مازندران بویژه در بخش برنج کاری از ذخیره سازی و تامین آب گرفته تا تسطیح و یکپارچه سازی اراضی نیازمند توجه ویژه و به سرانجام رساندن کارها در کوتاه ترین زمان است و اکنون که کم آبی توجه همگانی را به این بخش جلب کرده، این پرسش دوباره خودنمایی کرده است که آیا قرار است در این مورد هم همانند بقیه موارد تلاش ها در حد مساله شناسی متوقف بماند تا اراده جدی برای حل مساله ایجاد شده است؟