در حالی که بسیاری از کارشناسان حوزه آب بر این باورند که سنتی بودن شیوه کشت در بخش کشاورزی ایران سبب شده تا بهره وری آب در این بخش پایین باشد، دست اندرکاران بخش کشاورزی این دیدگاه را قبول ندارند و می گویند که دیگر کشاورزی ایران سنتی نیست و بویژه در سال های اخیر به همت دولت تدبیر و امید گام های بلندی در زمینه تجهیز اراضی کشاورزی به سیستم های نوین آبیاری برداشته شده است.
«حمیدرضا جانباز» از کارشناسان حوزه آب در وزارت جهادکشاورزی درباره پایین بودن بهره وری آب بخش کشاورزی و سنتی بودن آن اظهار داشت: بر خلاف ذهنیت عموم مردم، اکنون مدرن ترین بخش اقتصادی کشور، بخش کشاورزی است و این بخش از دانش روز برای تولید بهره می برد.
مشاور معاونت آب و خاک وزارت جهادکشاورزی اظهار داشت: بخش کشاورزی ایران تنها بخشی است که از لحاظ تولید با دنیا رقابت می کند و عقب نیست؛ شاید صنعت خودروسازی ایران با دنیا قابل مقایسه نباشد، اما در بخش کشاورزی همان میوه و صیفی که در پاریس و واشنگتن تولید و عرضه می شود، ما هم در تهران داریم.
جانباز تصریح کرد: اکنون ما از همان تکنولوژی، دانش فنی، تجهیزات و ادوات، سیستم های نوین آبیاری، بذر و نهالی استفاده می کنیم که در دنیا مورد استفاده قرار می گیرد.
این کارشناس حوزه آبیاری کشاورزی اضافه کرد: در بیشتر مزارع کشور از مدرن ترین تکنولوژی روز و بذرهای جدید استفاده می شود برای مثال گوجه فرنگی که باید در مردادماه به دست مصرف کننده می رسید، امروز خارج از فصل با کمترین قیمت در بازار موجود است زیرا از همه دانش فنی و تمهیدات بهره می برند.
وی ادامه داد: اکنون کشاورزان در جیرفت کرمان به دلیل استفاده از بهترین بذر هندوانه، محصول خود را به بندر الاحمدی کویت با قیمت مناسب ارسال می کنند.
جانباز بر این باورست که اگر از صنعت خودروسازی و فولاد تعرفه نجومی واردات حذف شود و این دو از یارانه دولتی برخوردار نباشند، به ورطه تعطیلی کشیده می شوند اما با وجود اینکه به کشاورزی نسبت به صنایع دیگر کمک چندانی نمی شود، سهم بالایی در رشد اقتصادی کشور دارد.
مشاور معاونت آب و خاک وزارت جهادکشاورزی با اینکه بطور میانگین در 50 سال گذشته تاکنون کل بودجه عمرانی بخش کشاورزی از 3.5 درصد کمتر بوده است، اظهار داشت: بر اساس آمار بانک مرکزی 33 درصد اقتصاد و کسب کار کشور، مستقیم به بخش کشاورزی وابسته است.
* بهروری آب در بخش کشاورزی ایران 40.6 درصد است
مشاور معاونت آب و خاک وزارت جهادکشاورزی گفت: طبق آخرین اطلاعات سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد(فائو) میانگین بهره وری آب در دنیا حدود 39 درصد است اما در ایران با توجه به اسنادی که در برنامه ششم تهیه شد، حدود 40.6 درصد برآورد می شود.
جانباز افزود: این رقم را موسسه تحقیقات فنی مهندسی کشاورزی در هزار مزرعه اندازه گیری و در یک گزارش پژوهشی رسمی منتشر کرده است.
وی معتقد است، وضعیت بهره وری آبیاری در بخش کشاورزی ایران نه تنها نسبت به میانگین جهانی چندان بد نیست بلکه حتی کمی بالاتر است و در برنامه ششم پیش بینی شده این رقم به 45 درصد برسد که کار دشواری است.
وی اضافه کرد: وقتی می گوییم قرار است راندمان آب در مزرعه افزایش یابد یعنی اینکه در یک هکتار زمین، باید آب را به گونه ای مدیریت شود که آب در اختیار ریشه گیاه قرار گیرد.
این کارشناس آبیاری افزود: کشاورز باید در طول فصل زراعی چندین بار آبیاری انجام دهد؛ آب در مزارع مقداری نفوذ در عمق دارد، بخشی به شکل روان آب از مزرعه خارج و بخشی هم تبخیر می شود؛ بنابراین کنترل آب با این هدف که فقط در اختیار ریشه گیاه قرار گیرد، کار ساده ای نیست.
* 20 درصد اراضی کشاورزی و باغی به سیستم نوین آبیاری مجهزند
مشاور معاونت آب و خاک وزارت جهادکشاورزی گفت: اکنون از 8.5 میلیون هکتار زمین های زراعی و باغات کشور، 1.7 میلیون هکتار مجهز به آبیاری تحت فشار شده اند.
جانباز اظهار داشت: طبق مطالعات انجام شده حدود 4.5 میلیون هکتار از زمین های کشاورزی قابلیت تجهیز به آبیاری تحت فشار را دارد که تجهیز هر هکتار از این اراضی به طور میانگین نیازمند حدود 15 میلیون تومان اعتبار است.
وی با یادآوری اینکه پارسال بیش از 200 هزار هکتار از اراضی کشاورزی به سیستم آبیاری تحت فشار مجهز شد، گفت: پارسال، از نظر اعتباری سال سختی بود اما بودجه مناسبی برای آبیاری تحت فشار تامین شد که این رویه امسال نیز ادامه می یابد.
جانباز گفت: در برنامه ششم پیش بینی شده سالی 600 هزار هکتار سالانه توسعه سیستم های آبیاری داشته باشیم که بستگی به تحقق اعتبارات دارد و البته دولت در تامین آن مصمم است.
وی گفت: در مجموع 2 میلیون و 800 هزار هکتار از زمین های کشاورزی کشور باید به سیستم های نوین آبیاری مجهز شوند که اگر سالیانه 600 هزار هکتار از این زمین ها تحت پوشش این سیستم های نوین قرار گیرند، به هدف پیش بینی شده در برنامه ششم دست می یابیم.
به گفته مشاور معاون آب و خاک وزارت جهادکشاورزی، اکنون دولت 85 درصد هزینه ها را برای نوین سازی آبیاری اراضی کشاورزی پرداخت می کند و 15 درصد را کشاورزان می پردازند.
* نیازمند آموزش و ترویج آبیاری نوین میان کشاورزان هستیم
مشاور معاونت آب و خاک وزارت جهادکشاورزی گفت: دولت در نظر دارد آبیاری تحت فشار را در زمین هایی که بهره وری آب کمتری دارند، اجرا کند و از این رو آبیاری قطره ای شامل آبیاری تیپ، قطره ای زیرسطحی، روسطحی و آبیاری بارانی که راندمان بالایی دارند، در دستور کار است.
جانباز درباره بهره وری آب در روش های نوین آبیاری توضیح داد: میزان این بهره وری بسته به اینکه از روش کلاسیک استفاده شود یا ماشین های آبیاری به کار آید، بین 70 تا 95 درصد متفاوت است ضمن آنکه برای بهره برداری و نگهداری از سیستم ها نیازمند آموزش و کارهای ترویجی بین کشاورزان هستیم.
وی ادامه داد: در آبیاری قطره ای بهره وری آب بیش از 90 درصد است اما باید ببینیم آیا کشاورز از این سیستم ها با همه پتانسیل استفاده می کند.
این کارشناس آبیاری تاکید کرد: برای مثال برای محصولی مثل پنبه می توان از روش آبیاری تیپ استفاده کرد اما لازم است در 5 تا6 ماه مدت زمان کشت محصول، سه بار در هفته زمین ها آبیاری شوند یعنی کشاورز حداقل 60 آبیاری دقیق انجام دهد تا به بهره وری 90 درصدی تعیین شده برسد.
وی اظهار داشت: اگر کشاورز برنامه آبیاری را تغییر دهد، گیاه دچار مشکل می شود و کوچکترین اشتباه ممکن است سبب شود هرگز به آن بهره وری مناسب نرسیم.
جانباز یادآور شد: آموزش و ترویج در این سیستم بسیار موثر است که بهای چندانی به آن داده نمی شود در حالی که در ارتقای بهره وری آب اثر بالایی دارد.
مشاور معاونت آب و خاک وزارت جهادکشاورزی اظهار داشت: دولت در برنامه ششم توسعه مکلف است سالانه نزدیک 600 هزار هکتار از زمین های کشاورزی را به روش های آبیاری نوین مجهز کند.
* کمتر از 70 میلیارد مترمکعب برای آبیاری 8.5 میلیون هکتار در اختیار داریم
مشاور معاونت آب و خاک وزارت جهادکشاورزی در ادامه وضعیت بارندگی ها در سال زراعی جاری را نامناسب توصیف کرد و گفت: امسال وضعیت بارندگی تاکنون 120 میلیمتر بوده است در حالی که باید به حداقل 200 میلیمتر می رسید که بیانگر کاهش 40 تا 45 درصدی بارش ها است.
جانباز یکی دیگر از مشکلات بخش کشاورزی را کم آبیاری محصولات ذکر کرد و گفت: 8.5 میلیون هکتار اراضی آبی برای کشاورزی در اختیار داریم اما کمتر از 70 میلیارد مترمکعب آب برای آبیاری آنها وجود دارد؛ اگر میانگین مصرف در هکتار 10 هزار تا 10 هزار و 500 مترمکعب در نظر بگیریم، نیازمند 90 میلیارد مترمکعب آب هستیم.
وی بر این باور است که با هرگونه صرفه جویی در آب، بخشی از کم آبیاری جبران می شود زیرا کشاورزی که تا دیروز آب پنجم گندم را نداشت، امروز با صرفه جویی آب پنجم را به محصول می دهد تا بهره وری در مزرعه افزایش یابد.
جانباز با یادآوری اینکه در پایان برنامه ششم توسعه باید میزان صرفه جویی در مصرف آب به 11 میلیارد مترمکعب برسد، گفت: از آنجا که عمده آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می شود، باید بیشترین صرفه جویی در این بخش انجام شود.
وی افزود: یکی از برنامه ها برای عملیات زیربنایی توسعه روش های نوین آبیاری و اجرای عملیات آب و خاک سازه ای یا غیرسازه ای، توسعه آب بندان ها، سامانه های سطوح آبگیر است تا بخشی از آب صرفه جویی شود.
این کارشناس بخش کشاورزی افزود: پیش بینی می شود با اجرای عملیات عمرانی آب و خاک به میزان 10.8 میلیارد مترمکعب آب صرفه جویی شود.
جانباز اضافه کرد: تجهیز نوسازی و بهبود شبکه های آبیاری در بهره وری آب موثر است به شرط اینکه کشاورز هم درست استفاده کند که این امر نیز نیازمند ترویج و آموزش است.
*با وجود کم آبی همچنان برنج در سایر استان های کم آب کشت می شود
مشاور معاونت آب و خاک وزارت جهادکشاورزی گفت: یکی از راه های پیش بینی شده در برنامه ششم توسعه برای صرفه جویی آب، عملیات بهزراعی است؛ برای نمونه برنج نباید به جز گیلان و مازندران در هیچ استانی کشت شود زیرا کشت آن در مناطقی چون اصفهان، فارس یا خوزستان نیازمند مصرف زیاد آب است.
جانباز اظهار داشت: با اینکه وزارت جهادکشاورزی بخشنامه کرده که غیر از استان های گیلان و مازندران برنج در دیگر استان ها کشت نشود اما نمی توانیم کشاورز را مجبور کنیم و از این رو کشاورزانی که منفعت خود را در کشت برنج می بینند، در استان های گلستان، فارس، اصفهان، خوزستان و سیستان و بلوچستان، تهران برنج می کارند.
این کارشناس بخش کشاورزی ادامه داد: همچنین برای کاهش مصرف آب می توان به جای یونجه، سورگوم (ذرت خوشه ای) را در مزارع کشت کرد که هم مصرف آب کمتری دارد و هم پرمحصول است.
وی درباره کشت ذرت نیز اظهار داشت: در حالت معمول ذرت را می کاریم تا سبز شود در حالی که می توانیم نشاء ذرت را در گلخانه تولید و به مزرعه منتقل کنیم؛ همین کار 500 تا هزار مترمکعب در هکتار، صرفه جویی آب به همراه دارد اما نیازمند تجهیزات و ماشین آلات برای تولید و انتقال نشاء است.
جانباز کشت پاییزه را از دیگر اقدام ها برای اصلاح الگوی کشت برشمرد و گفت: در برنامه ششم توسعه پیش بینی شده که با انتقال کشت چغندر قند از بهار به پاییز حداقل 100 میلیون مترمکعب در سال در مصرف آب صرفه جویی شود.
وی با بیان اینکه در برنامه ششم توسعه پیش بینی شده تا با عملیات بهزراعی یک میلیارد مترمکعب در مصرف آب صرفه جویی شود، افزود: اکنون در 700 هزار هکتار ذرت علوفه ای و ذرت دانه ای کشت می شود؛ اگر می خواهیم کشت بذری به کشت نشاء تغییر رویه دهد، نیازمند دانش، تکنولوژی، سرمایه گذاری، تجهیزات و ماشین آلات هستیم که به طور حتم این اقدامات در طول یک تا دو سال عملیاتی نمی شود ولی کار آن آغاز شده است.
این کارشناس آبیاری تاکید کرد: توسعه، اصلاح و بازسازی گلخانه ها از دیگر برنامه های وزارت جهادکشاورزی برای بهره وری آب در بخش کشاورزی است.
جانباز گفت: اکنون بیش از 12 هزار هکتار گلخانه در کشور وجود دارد که طی 10 سال آینده باید به 60 هزار هکتار افزایش یابد و در این صورت سالانه سه میلیارد مترمکعب آب صرفه جویی خواهد شد.