در سالی که توسط رهبر معظم انقلاب با عنوان اقتصاد مقاومتی، تولید - اشتغال نامگذاری شده، پرداختن به زوایای پنهان این حوزه در بخش‌های مختلف از سوی همه دستگاه‌ها و نهادها و به ویژه دانشگاه‌ها و سایر مراکز تحقیقاتی امری ضروری است.
از سوی دیگر همه دستگاه‌ها و نهادها باید با توجه به شعار سال و ماموریتی که در پیش رو دارند، برنامه منسجمی را برای ریل‌گذاری در جهت تحقق راهبرد مورد نظر مقام معظم رهبری در دستور کار خویش قرار دهند که در این میان دانشگاه‌ها با ارائه کارهای پژوهشی، تحقیقاتی، هدایت مقاله‌ها، رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها به این سمت و با ارائه راهکارهای مناسب می‌توانند در پیشبرد این اهداف مثمرثمر باشند.
با این مقدمه می‌خواهیم در آستانه روز صادرات در تحلیل و گزارشی به یکی از طرح‌های تحقیقاتی دانشگاه تبریز پرداخت می‌کنیم که این طرح با عنوان شناسایی بازارهای هدف برای محصولات کشاورزی صادراتی استان آذربایجان‌شرقی از سوی حسین راحلی، استاد دانشکده کشاورزی این دانشگاه به سرانجام رسیده است.
به عقیده اقتصاددانان و کارشناسان این حوزه؛ توسعه صادرات غیرنفتی یکی از راه‌های واکسینه‌کردن اقتصاد در برابر این آسیب‌ها در جهت ایجاد اقتصاد مقاومتی است چرا که به باور آنها دستیابی به این هدف با توجه به موج عظیم جهانی شدن و تشدید هر چه بیشتر رقابت میان کشورها سخت‌تر و سخت‌تر شده و مستلزم برنامه‌ریزی و اتخاذ تدابیر سیاستی مناسب بر مبنای اصول علم اقتصاد و مطالعات تجربی جامع است.
راه نجات کشور جهاد اقتصادی و برپایی اقتصاد مقاومتی است
بنابراین، براساس اعلام گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال‌های اخیر متاسفانه بخش صادرات غیرنفتی کشور با مشکل محدودیت بازارهای مقصد صادراتی رو به رو بوده است؛ به طوری که 79 درصد از صادرات کشور از نظر وزنی تنها به پنج کشور عراق، چین، امارات، افغانستان و هند انجام می‌گیرد که این مسئله می‌تواند خطری برای ثبات درآمدهای ارزی باشد چرا که زمانی به هر دلیلی در روند صادرات به کشورهای عمده واردکننده خللی ایجاد شود، بخش عمده‌ای از درآمد صادراتی از دست می‌رود.
نوسانات درآمدهای صادراتی نیز دارای آثار منفی بر اقتصاد است؛ از جمله موجب کاهش رشد اقتصادی می‌شود. بنابراین باید در فکر تنوع محصولات و بازارهای صادراتی بود.
از سویی از آنجایی که به باور ناظر این بخش؛ توسعه صادرات نیازمند آن است که محصولات صادراتی بالقوه و همراه با بازارهای هدف مناسب برای آنها شناسایی شود. به ویژه شناسایی بازارهای هدف عامل مهمی در موفقیت یا شکست بنگاه‌های تازه وارد به عرصه جهانی، مقدمه‌ای برای توسعه فعالیت‌های تجاری برون‌مرزی است و کمک بزرگی برای ارتقای قدرت رقابت‌پذیری یک کشور یا بنگاه است که در این ارتباط، مطالعه حاضر در راستای چنین نیازی در مورد استان آذربایجان‌شرقی صورت گرفته است.
در مجموع، با نگاهی تحلیلی می‌توان دریافت که توسعه صادرات نیازمند آن است که محصولات صادراتی بالقوه و همراه با بازارهای هدف مناسب برای آنها شناسایی شود. خوشبختانه کشور ما دارای ظرفیت‌های خوبی در زمینه صادرات محصولات کشاورزی است و از این ظرفیت‌ها می‌توان در جهت توسعه و متنوع‌سازی صادرات بهره گرفت.
نسخه ای برای رونق صادرات محصولات کشاورزی در سر ایران
بر این اساس، استان آذربایجان‌شرقی از قابلیت‌های خوبی در عرصه صادرات برخودار است که در صورت استفاده بهینه از آنها می‌توان گام‌های مهمی در جهت کاهش بیکاری و ارتقای تولید در استان برداشت.به ویژه این که این استان همجوار با جمهوری نخجوان، ارمنستان و آذربایجان است.
آذربایجان‌شرقی دارای مزیت‌های خوبی در صادرات برخی از محصولات کشاورزی از جمله میوه، تره‌بار، خشکبار و مواد گوشتی است.
بدون شک توسعه صادرات محصولات کشاورزی در استان آذربایجان‌شرقی مستلزم شناخت علمی بازارهای مناسب برای صادرات است؛ زیرا تولید باید متناسب با نیازها، ترجیجات و سلیقه مصرف‌کنندگان خارجی باشد.
همچنین به این علت که امروزه به خاطر رقابت‌های شدید بین‌المللی در واقع مصرف‌کنندگان حرف اول را در بازار می‌زنند. شناسایی بازارهای هدف موجب متمرکزسازی و تخصصی‌سازی فعالیت‌های تولیدی و بازاریابی شده و از پراکنده‌کاری جلوگیری می‌کند.
کدام کشورها برای صادرات محصولات کشاورزی آذربایجان شرقی بهتره؟
در کنار موارد بیان شده، نتایج حاصل از این تحقیق نشانگر این است که بخش کشاورزی استان آذربایجان‌شرقی در مقایسه با سایر استان‌های کشور، از قابلیت صادراتی بالایی برخوردار است.
همچنین در مقایسه با سایر استان‌ها و در مقیاس کشوری، پنج محصول تولیدشده در آذربایجان‌شرقی به‌نام‌های مرغ و خروس، هندوانه، تخم‌مرغ، زردآلو خشک‌شده و انگور خشک‌شده دارای بیشترین مزیت صادراتی هستند.
از سوی دیگر، نتایج بررسی مزیت نسبی کشوری نشان داد که استان آذربایجان‌شرقی در داخل کشور به‌ترتیب در پنج محصول مرغ و خروس، هندوانه، تخم‌مرغ، زردآلوی خشک شده و انگور خشک‌شده دارای بالاترین مزیت نسبی است.
نتایج بررسی مزیت نسبی بین‌المللی نیز نشان داد که از بین پنج محصول مذکور، مرغ و خروس، و تخم‌مرغ دارای مزیت نسبی حداقل برای صادرات به کشورهای مقصد فعلی نیستند. همچنین کشورهای آلبانی، ترکیه و رومانی به ترتیب بهترین مقاصد صادراتی برای هندوانه، لبنان، ترکیه و اسپانیا، به‌ترتیب بهترین مقاصد صادراتی برای زردآلوی خشک‌شده، تونس، مصر، الجزایر به‌ترتیب بهترین مقاصد صادراتی برای انگور خشک‌شده هستند.
لزوم نگاه حسابگرانه به صادرات محصولات کشاورزی در خطه آذربایجان
چنانچه بحران آب کشور مانع ایجاد نمی‌کند و سایر شرایط مورد نیاز فراهم هستند، بهتر است استان آذربایجان‌شرقی از بین محصولات کشاورزی(محصولات زراعی، باغی و دامی)، برای صادرات روی محصولات هندوانه، تخم‌مرغ، زردآلوی خشک‌شده و انگور خشک‌شده تمرکز کند.
به همین دلیل، در کل اگر قرار است سه محصول پیشنهاد شده صادر شوند، بهتر است محصولات کشاورزی استان آذربایجان‌شرقی با اولویت ذیل صادر شوند، صادرات زردآلوی خشک‌شده به ترکیه، صادرات هندوانه به ترکیه، صادرات انگور خشک‌شده به الجزایر، صادرات انگور خشک‌شده به تونس، صادرات زردآلوی خشک‌شده به لبنان، صادرات انگور خشک‌شده به مصر و صادرات هندوانه به رومانی.
پا به پای کشاورزان در سر ایران
در فرجام سخن باید گفت که براساس اطلاعات موجود در میان استان‌های کشور آذربایجان‌شرقی با دارا بودن اراضی حاصل‌خیز و وسیع یکی از مراکز عمده کشاورزی کشور محسوب می‌شود.
از مجموع مساحت این استان که 45 هزار و 491 کیلومتر مربع است، 22/1 میلیون هکتار را اراضی کشاورزی قابل‌بهره‌برداری تشکیل می‌دهد که معادل 26 درصد وسعت استان و حدود 5/5 درصد اراضی قابل کشت کشور را شامل می‌شود.
7/32 درصد از اراضی کل کشاورزی را اراضی آبی و 3/67 درصد اراضی دیم هستند. سطح مراتع استان نیز حدود 4/2 میلیون هکتار است که حدود 51 درصد وسعت استان را به خود اختصاص داده است که 24 درصد آن از نوع درجه یک و 55 درصد آن از نوع درجه 2 و بقیه مراتع درجه 3 است.
مساحت مناطق جنگلی استان قریب 188 هزار هکتار با گونه‌های متنوع و دارای ارزش ژنتیکی خاص است که 57 درصد آن جزو جنگل‌های نیمه مرطوب ارسباران، 39 درصد جزو جنگل‌های نیمه خشک و 4 درصد جزو جنگل‌های مرطوب کشور است.
نکته مهم‌تر دیگر اینکه استان آذربایجان‌شرقی همچنین با موقعیت و ویژگی خاص جغرافیایی و آب و هوای متنوع، امکان تولید محصولات زراعی و باغی مختلف را داراست.
از نظر مزیت نسبی، آذربایجان‌شرقی در میان استان‌های کشور رتبه اول را در تولید پیاز و رتبه دوم را در تولید سیب‌زمینی داراست.
این استان با داشتن مراتع نسبتاً غنی یکی از مهم‌ترین مراکز دامداری کشور محسوب می‌شود؛ به طوری که یکی از عمده‌ترین پرورش‌دهندگان گوسفند کشور به حساب می‌آید.
زندگی با طعم صادرات غیرنفتی
حال با توجه به این ظرفیت‌هایی که در بخش کشاورزی خطه آذربایجان وجود دارد، شناسایی و اولویت‌بندی بازارهای هدف صادراتی برتر استان آذربایجان‌شرقی و اینکه کدام کشورها بازارهای هدف صادراتی برای محصولات کشاورزی دارای مزیت نسبی استان هستند و رتبه‌بندی آنها چگونه است؟ امری اجتناب‌ناپذیر بوده است.
امّا همان طور که گفته شد، توسعه صادرات محصولات کشاورزی استان مستلزم شناسایی محصولات مزیت‌دار و تعیین بازارهای هدف صادراتی است.
بر همین اساس، در نهایت به عقیده تحلیل‌گران این حوزه اصلی‌ترین هدف اقتصادی هر تولیدکننده، بیشینه کردن سود مستمر خود در بازار محصولات تولیدی است.
براساس نظریه‌های اقتصادی، رسیدن به این امر به شدت وابسته به وضعیت تقاضای این محصول است، بنابراین شناخت ویژگی‌های طرف تقاضای محصول شامل مشتریان بالفعل و بالقوه و رشد تقاضا در آینده می‌تواند راهبرد آینده کشورها در صادرات محصولاتشان باشد.
در حقیقت بازار هدف صادراتی به بازاری می‌گویند که خارج از مرزهای یک کشور قرار دارد، ولی هنوز به فعلیت نرسیده است اما در صورت تدوین استراتژی صحیح بازارشناسی و بازاریابی بین‌المللی می‌توان در آن بازار نفوذ کرد.
چنانچه یک بازار بین‌المللی از رشد مستمر و باثبات تقاضا و از مقیاس مناسب اقتصادی برخوردار باشد، می‌توان آن را بازار بالقوه یا هدف به حساب آورد.
با این حال نکته قابل تامل در این خصوص اینکه باید توجه داشت، تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی در بخش‌های مختلف از جمله در حوزه صادرات محصولات کشاورزی نیز نیازمند دکترین‌ها و راهبردهای کلانی است که در صورت تدوین سند چشم‌انداز توسعه در آن حوزه با توجه به اسناد بالادستی در راستای آمایش هر منطقه است که می‌توان به اهداف تعیین شده رسید. / فارس