مستوره اشراقی، پژوهشگر اقتصادی در همین زمینه می گوید: ضروری است از تلاش های بی شائبه بخش خصوصی، بازرگانان، صادرکنندگان و متولیان تجارت خارجی تقدیر کنیم و به ترویج فرهنگ صادرات بپردازیم، حالا که اقتصاد ایران عزم آن را کرده است با تمامی توان در عرصه های رقابت جهانی ظاهر شود، بهترین فرصت برای تبادل افکار و شناخت ضعف ها و توانایی ها و رفع موانع موجود است.
به اعتقاد مجید سلیمی بروجنی، ایجاد مناطق آزاد با رویکرد اقتصاد درون‌زا و برون‌نگر، رویکرد کاملا صحیحی است و می‌تواند بخش عمده‌ای از عدم شفافیت‌های اقتصادی ما را که طرف‌های خارجی را از سرمایه‌گذاری در سرزمین مادر می‌ترساند، از خود دور کند. وی که در مقاله ای از مناطق آزاد به عنوان سکوی پرتاب صادرات ایران یاد می کند معتقد است: فلسفه ایجاد مناطق آزاد در کشورمان، تولید با محوریت صادرات بوده است. اکبر ترکان، دبیر شورای عالی مناطق آزاد نیز اخیرا اعلام کرد رویکرد مناطق آزاد کشور به سمت صادرات، تغییر جهت داده است. وی افزود: توسعه صادرات، تسهیل تولید، انتقال فناوری و تامین نیازهای کشور از جمله سیاست های توسعه ای مناطق آزاد کشور است.
با این وجود، مناطق آزاد تجاری و اقتصادی به اعتقاد بسیاری از فعالان اقتصادی از جمله جواد وکیلی در تحقق اهداف قانونی خود موفق نبوده اند و به سبب نقائص سااری و عدم استفاده از ظرفیت های این مناطق برای حمایت از اقتصاد ملی به چالشی برای تولید و اقتصاد ملی مبدل شده اند. نعمت زاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت نیز ضمن اینکه هدف اصلی این مناطق را ایجاد پایانه ای برای سرمایه گذاران خارجی و افزایش صادرات عنوان کرد می گوید: دولت تلاش می کند همه زیر ساخت های لازم برای جذب سرمایه گذاران خارجی را در مناطق آزاد تجاری فراهم کند.
در پایان تابستان عملکرد سازمان های مناطق آزاد در دوران 30 ماهه اقتصاد مقاومتی مورد بررسی هیات وزیران قرار گرفت. آمار و ارقام ارائه شده در این گزارش تا اندازه ای امیدوار کننده بود. در عین حال فعالان اقتصادی همچنانبا چالش هایی مواجه اند و معتقدند سیاست ها و ساختار های کنونی نیازمند بازنگری جدی با رویکرد متناسب با دوران پساتحریم است.
مشوق ها بجای اینکه مشوق صادرات باشند به افزایش واردات دامن زده
برای نمونه، کاظم جلالی، رییس مرکز پژوهش های مجلس معتقد است مشکلات این مناطق بیشتر ناشی از سوءمدیریت ها بوده است. مشوق ها و تسهیلانی که برای سهولت کسب و کار در این مناطق در نظر گرفته شده به جای اینکه مشوق صادرات باشد به افزایش واردات دامن زده. یکی از معضلات اقتصادی ما پدیده قاچاق کالاست هر چند جلالی معتقد است که قاچاق کالا تنها از مناطق آزاد صورت نمی‌گیرد بلکه این معضل دامن‌گیر تمامی مناطق کشور است و نمی‌توان گفت قاچاق کالا تابعی از مناطق آزاد است. اکبر ترکان نیز تأکید کرده است در سال گذشته کل حجم کالای وارد شده به عنوان کالای همراه مسافر به مناطق آزاد ۴۰۰ میلیون دلار است در حالی که رقم اعلام شده قاچاق در ایران به ۱۵ میلیارد دلار می‌رسد.
با وجود همه این مشکلات ترکان می گوید: مخالف این عقیده‌ام که عملکرد مناطق آزاد از پایه نتیجه نداشته و از ابتدای امر منجر به اضمحلال شده است. مناطق آزاد ۲۲ سال است که شروع به فعالیت کرده‌اند و بنده تنها مسئول ۳ سال از این دوره بودم. به نظرم همه ادوار گذشته موفق عمل کرده و این مسئله را باید نسبت به سرزمین اصلی ارزیابی کنیم.
پدرام سلطانی، نایب رئیس اتاق بازرگانی ایران، معتقد است: رویکرد دولت در ایجاد مناطق آزاد، الگوبرداری از تجارب موفق بین‌المللی بود. ولی در عمل، بسیار متفاوت عمل کرد و در مسیر درست و اصولی قرار نگرفت. سلطانی با نحوه اجرا و عملکرد طرح مناطق آزاد مخالفت کرده و می گوید: ما به عنوان بخش خصوصی، مهم‌ترین مقصودمان برای مخالفت با مناطق آزاد، مخالفت با رفتار دولت است که از زیربار وظیفه‌اش برای بهبود محیط کسب‌وکار، برای مقررات‌زدایی، برای کارآفرینی، برای افزایش جذابیت برای سرمایه‌گذاری خارجی، آگاهانه یا از سر اجبار، شانه خالی می‌کند.
اجازه بدهید به بحث صادرات برگردیم. جواد ظهیری صادرکننده نمونه سال ۹۴ در گفت و گو با اگزیم نیوز عدم حمایت دولت از صادرکنندگان، سودهای بانکی کلان، معضلات مرتبط با امور مالیاتی، وجود بوروکراسی‌های پیچیده، عدم پرداخت به موقع جوایز صادراتی، شرایط سخت وصول پول حاصل از صادرات را از جمله مهم ترین مشکلات صادرکنندگان برشمرد. پدرام سلطانی نیز معتقد است که پیچیدگی قوانین و مقررات از موانع توسعه صادرات است. وی می گوید صادرات منشا و برخواسته از تولید است و ما باید با خلاقیت، توآوری و فناوری به ظرفیت های مناسب دست پیدا کنیم.
احمد صادقیان، رییس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران و مدیعامل تک ماکارون می گوید: صادرات هرسال سخت تر شده است. هرسال قیمت ها بالا رفته و در مقابل عرضه ثابت مانده است و این هزینه ها به صادرکننده تحمیل می شود.
این عضو هیات نمایندگان اتاق تهران همچنین گفت: صادرات فرزندی نوپاست و نیاز به حمایت دارد. صادرکنندگان انتظار دارند که دولت حداقل در زمینه بیمه حمل و نقل، انتقال پول، معافیت های بانکی و مشوق های صادراتی حمایت کند تا تولیدکننده ایرانی بتواند در بازار بین المللی رقابت کند. به هرحال بازار محدود است و باید حمایت صورت بگیرد.
رییس جمهوری در مراسم گرامیداشت روز ملی صادرات، مناسب کردن محیط روابط بین المللی برای صادرات را اساس سیاسیت تعاول سازنده خواند و گفت: تمام تلاش دولت تدبیر و امید به ویژه در برجام بر این مبنا بود که موانع از پیش پای تجار، کارآفرینان، صادرکنندگان، تولیدکنندگان، بخش خدماتی، روابط بانکی و همچنین ورود سرمایه برداشته شود و درعین حال مقررات زاید، غیرمفید و دست و پاگیر تولیدکنندگان نیز حذف شوند.
امیدواری کارشناسان تاجران این است که دولت با جدیت و سرعت بیشتر در همدلی و همکاری با مجلس به رفع موانع موجود بپردازد و اکنون که در دوران پساتحریم موانع سیاسی کاهش یافته با برنامه ریزی و اجرایی کردن آنها مسیر رونق اقتصادی را هموار تر کرده و راه را برای حضور بخش خصوصی بازتر کند.