کارشناسان نیز معتقدند که توسعه خوشه‌های صنعتی صادرات‌گرا و تشکیل کنسرسیوم‌های صادراتی می‌تواند زمینه اتصال واحدهای صنعتی به بازارهای جهانی با هدف افزایش رقابت را سرعت دهد؛ هر چند موانعی از جمله وجود قوانین دست و پاگیر و کمبود سرمایه اولیه گلایه واحدهای صنعتی در رسیدن به این رویکرد صادرات‌گراست.
به گفته کارشناسان، توجه به اصل مزیت نسبی و بسترهای سرمایه‌پذیر و قابل پیشرفت از مولفه‌های مهم در توسعه صنعتی است. حال اگر تصور کنیم که مجموع قابلیت‌ها و مزیت‌های مشابه در یک منطقه با هم تجمیع شود و در ارتباط فراگیر با یکدیگر برای تولید تلاش کنند، آن زمان بهره‌گیری از مجموعه مزیت‌های نسبی اقتصادی به چشم می‌آید، که نقشی سرنوشت‌ساز در توسعه صنعتی و اقتصادی خواهد داشت. شاید به همین دلیل باشد که بیش از یک دهه است توسعه صنعتی مبتنی‌بر خوشه‌ها، به عنوان استراتژی نوین مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران کشورهای صنعتی و درحال توسعه قرار گرفته است؛ مجموعه‌ای از واحدهای کسب و کار که در یک منطقه جغرافیایی و با یک گرایش صنعتی متمرکز شده‌اند و با همکاری و تکمیل فعالیت‌های یکدیگر به تولید و عرضه تعدادی کالا و خدمات مشغول هستند.
از این‌رو، سیاست‌گذاران صنعتی نسبت به ایجاد و توسعه خوشه‌های صنعتی با این سازوکار اهتمام ویژه‌ای دارند. همچنان که می‌بینیم خوشه‌های صنعتی در کشور رشد مطلوبی داشته‌اند. البته وجود مزایایی از جمله هدفمند بودن، تخصصی‌تر شدن و اقتصادی‌تر بودن خدمات و پشتیبانی‌ها از صنایع مجتمع در خوشه باعث می‌شود که مدیران و سیاست‌گذاران توجه بیشتری به این بخش داشته باشند.
مزایای توسعه خوشه صنعتی
کارشناسان معتقدند که خوشه‌های صنعتی می‌تواند موتور محرکه اقتصاد ملی و منطقه باشد. همچنین زمینه دستیابی به مقیاس بالا در تولید محصولات و بازارهای جهانی را فراهم می‌کند. به عبارتی خوشه‌های صنعتی مانند شبکه اطلاع‌رسانی بسیار موثر و فعال عمل می‌کند که سبب افزایش اثربخشی و کارآیی می‌شود. در کنار آن باید به افزایش توان حضور در بازارهای جهانی، رشد و بروز کار شبکه‌ای، تعامل صنایع با یکدیگر، نوآوری و ابداع و درنهایت همکاری مناسب بین بخش خصوصی و سازمان‌های توسعه‌ای اشاره کرد.
خلیل قاسمی، رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت هرمزگان در این زمینه به صمت گفت: شرکت شهرک‌های صنعتی به همراه سازمان صنعت، معدن و تجارت، توسعه این بخش را با جدیت دنبال می‌کند. به ویژه اینکه انتظار داریم توسعه خوشه‌های صنعتی بتواند بستر مناسبی را برای حضور بیشتر واحدهای صنعتی در بازارهای جهانی، ملی و منطقه‌ای فراهم کند.
قاسمی با اشاره توسعه خوشه خرما و صنایع شیلات در هرمزگان گفت: اهداف توسعه خوشه‌های صنعتی مشخص شده است. امیدواریم با رشد و گسترش بسترهای تحقیق و توسعه این بخش توسعه بیشتری پیدا کند.
امیر حمیدنیا، مدیر شهرک‌های صنعتی زنجان نیز به صمت گفت: در زنجان دو خوشه فرش و کفش ایجاد شده است و تلاش می‌کنیم با تجمیع و تمرکز طراحان و سرمایه‌گذاران زمینه توسعه بیشتر فراهم شود.
وی افزود: توسعه خوشه‌های صنعتی سبب تمرکز و تجمیع نوع فرآیندهای تولید، حمایت از طراحان، ایجاد بازار مناسب، تقویت بسترهای صادراتی، هم‌افزایی بیشتر میان صنایع، گسترش فرهنگ نمایشگاهی و نشان‌سازی می‌شود. بدیهی است این رویکرد در تمامی استان‌های کشور با جدیت و با توجه به اصل مزیت نسبی و قابلیت‌های صنعتی پیگیری می‌شود.
مدیر شهرک‌های صنعتی زنجان با اشاره به گسترش نوآوری تولید در نتیجه ایجاد خوشه‌های صنعتی گفت: طبیعی است که زمانی که صنعتگران با همدیگر روی صنعتی متمرکز و همفکر شوند زمینه بروز خلاقیت و نوآوری بیشتر نمایان می‌شود.
نکات ابل توجه
یکی از موضوعات قابل توجه در ایجاد و توسعه خوشه‌های صنعتی، همکاری و فرهنگ کار است. بسیار گفته می‌شود که روح حاکم بر فرهنگ کار تولیدی و صنعتی تمرکزگریز و فردمحور است اما با توسعه خوشه‌های صنعتی با توجه به الگوهای بومی و اصیل کشور و در تطابق با نمونه‌های موفق بین‌المللی می‌توان به گسترش فرهنگ جمعی کار امیدوار بود. نکته دیگر مربوط به رویکردهای فراملی در توسعه خوشه‌های صنعتی است. صحیح است که توجه به مزیت نسبی می‌تواند راهگشای توسعه خوشه‌ها باشد و سازمان‌های پشتیبانی‌کننده در اجرای این استراتژی توسعه صنعتی نقشی اساسی دارند، اما فراملی فکر کردن و گسترش تفکر صادراتی در توسعه خوشه‌های صنعتی بیشتر مورد توجه است. به ویژه اینکه همواره بر تولید صادرات‌گرا تاکید می‌شود. ایجاد شبکه فروش مشترک تولیدات خوشه‌های صنعتی یا کنسرسیوم‌ها می‌تواند این رویکرد را تقویت کند؛ هرچند ایجاد کنسرسیوم‌های اقتصادی و صنعتی خالی از چالش و مانع نیست.
سیدعبدالوهاب سهل‌آبادی، رییس خانه صنعت، معدن و تجارت ایران معتقد است که کنسرسیوم‌های اقتصادی مختلفی در داخل کشور تشکیل شده است اما تا به حال موفق عمل نکرده‌اند. این مقام مسئول مشارکت بین واحدهای صنعتی داخلی را مقدمه‌ای برای جذب بیشتر سرمایه‌گذاری خارجی برآورد کرد؛ مسئله‌ای که به حمایت همه‌جانبه دولت نیاز ندارد و به تلاش و همت بیشتر واحدها و شرکت‌های صنعتی بستگی دارد.
وی به صمت گفت: با توجه به پسابرجام، شرکت‌ها و واحدهای صنعتی باید با هم مشارکت بیشتری داشته باشند و تلاش کنند سرمایه‌گذاری خود را بیمه کنند تا شرکت‌های خارجی نیز انگیزه مشارکت با ما را پیدا کنند. در مجموع می‌توان گفت، در صورت ارتباط و همکاری بین صنایع و تقسیم کارها و تجمیع و تمرکز سرمایه‌ها زمینه جذب سرمایه‌گذاری خارجی نیز بیشتر می‌شود که لازمه آن نیز همت واحدهای صنعتی است. در کنار آن خانه‌های صنعت، معدن و تجارت نیز باید کمک کنند.
موانع و چالش‌ها
ابراهیم فریدی، مدیرعامل شهرک‌های صنعتی اردبیل با بیان اینکه در این استان کنسرسیوم‌های صادرات‌گرا در ۳ حوزه پلاستیک، فرش و لبنیات تاسیس شده است گفت: موانع و مشکلات گوناگونی در زمینه ایجاد کنسرسیوم‌های صادرات‌گرا وجود دارد از جمله قوانین که باید در جهت حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط بازنگری شود به علاوه اینکه سیستم مالیاتی واحدهای صنعتی را با مشکل روبه رو می‌کند. به این عامل باید کمبود سرمایه اولیه در صنایع کوچک را نیز اضافه کرد. فریدی با اشاره به موانع قانونی در ایجاد کنسرسیوم‌های صادراتی گفت: وجود قوانین دست‌وپاگیر رقابت بین واحدهای صنعتی را کمرنگ می‌کند. این در حالی است که واحدهای صنعتی در سایر کشورها توانسته‌اند دامنه رقابت بیشتری داشته باشند، مانند سنگاپور که سهم صنایع کوچک را به ۹۰ درصد در اقتصاد رسانده در حالی که در کشور ما این گستره به ۱۰ درصد خلاصه شده است. مدیرعامل شهرک‌های صنعتی اردبیل با اشاره به موانع قانونی گفت: قوانین باید تسهیل‌کننده بخش صادرات باشد به علاوه اینکه باید امکانات اولیه سرمایه دراختیار واحدهای صنعتی گذاشته شود تا این واحدها بتوانند به صورت متمرکز با رقبای خارجی رقابت کنند.
راه‌هایی برای تامین سرمایه
با توجه به صحبت‌های فریدی، می‌توان گفت که در صحنه رقابت واحدهای صنعتی یا خوشه‌های صنعتی با رقبای خارجی، مزایایی قابل لمس است؛ انتقال دانش فنی و فناوری روز، اتصال به بازارهای جهانی، توسعه کسب و کار داخلی، ارتقای کیفیت کالاهای تولید شده، کاهش هزینه تولید و قیمت محصولات و شناسایی تحت نشان معتبر از محاسن مشارکت اقتصادی با واحدهای صنعتی خارجی است؛ از این‌رو لازم است که دولت این نیاز صنعتی را با تدوین لایحه‌ها و ارائه آن به مجلس شورای اسلامی بیشتر مرتفع سازد. این اقدام باعث می‌شود که از برخوردهای سلیقه‌ای جلوگیری شود و قوانین محکم تامین‌کننده ستون‌های امنیت سرمایه‌گذاری در کشور شود. به علاوه اینکه واحدهای صنعتی می‌توانند در صحنه بین‌المللی زمینه همگرایی با واحدهای صنعتی خارجی مشابه خود را تقویت کنند؛ چراکه یکی از موضوعات مهم در مشارکت با واحدهای صنعتی خارجی جذب سرمایه‌گذاری است. بسیار مرسوم است که یک واحد صنعتی خارجی با یک شرکت تولیدی داخلی پیوند اقتصادی داشته باشند و یک کالای مشترک تولید کنند. به عنوان نمونه، در برخی از کشورهای توسعه‌یافته هزینه تولید بسیار است بنابراین، تمایل برای تولید کالا در کشورهای کمتر توسعه‌یافته که هزینه تولید و انرژی پایین‌تری در آنجا وجود دارد، بیشتر است. البته ماحصل این مشارکت اقتصادی تنها تولید کالای مشترک نیست بلکه انتقال دانش فنی و فناوری، جذب سرمایه خارجی، کسب دانش مدیریت و انتقال ارز درپی این مشارکت اقتصادی نمود می‌یابد. علاوه‌بر این کالای باکیفیت و تحت نشان یک شرکت خارجی تولید می‌شود که قابلیت اتصال به بازارهای جهانی و استفاده از شبکه توزیع بین‌المللی را پیدا می‌کند.
به گزارش صمت ایجاد مشارکت بین فعالان یک رشته - صنعت، مهم‌ترین نکته در موضوع توسعه خوشه‌های صنعتی در کشور است، بنابراین ایجاد پیوند اقتصادی بین واحدهای صنعتی داخلی نیازمند داشتن فرهنگ مشارکتی قوی و بسترسازی برای بروز و پیوند این مشارکت است؛ در مقابل برای پیوند واحدهای صنعتی داخلی و خارجی نیز باید قوانین و بسترهای مشارکت و افزایش دامنه رویکرد صادرات‌گرا تقویت شود. / صفیه رضایی - گروه صنعت روزنامه صمت