استویا، نو ظهور در بازار جهانی، کم هزینه و پربازده

مزه استویا به عنوان شیرین کننده و جایگزین شکر، ‏ در دهان دیررس تر و دیرپا تر از شکر است، هر چند برخی از فرآورده های استخراجی از آن ممکن است پس مزه ای تلخ یا شیرین بیان مانند داشته باشند. برگ های استویا دارای تجمع مخلوطی از حداقل هشت گلیکوزاید مختلف است که از استویول تتراسایکلیک دی ترپن مشتق شده اند.

در مقایسه با گیاه چغندر قند و نیشکر برگ های استویا 30بار شیرین تر هستند و پس از فرآوری در کارخانه، پودر شیرین استویا 150 تا 300 مرتبه شیرین تر از شکر عادی است. مقدار کالری موجود در این گیاه یک سیصدم در مقایسه با شکر خانگی است، به همین دلیل توجه زیادی را از سمت متقاضیان جایگزین های خوراکی کم کربوهیدرات به خود معطوف کرد. استویا اثر ناچیزی بر فشار خون دارد و افرادی که باید کربوهیدرات خوراک خود را کنترل کنند، به آن روی خوش نشان داده اند.

این گیاه برای نخستین بار در دهه ۱۸۰۰ میلادی به اروپا آورده شد ولی چندان مورد استفاده قرار نگرفت تا اینکه در انگلستان طی جیره بندی شکر در جنگ جهانی دوم، تحت کشت قرار گرفت. حدود 40 سال پیش گروهی از دانشمندان ژاپنی به خواص استویا پی بردند و نمونه هایی از این گیاه را از پاراگوئه به کشورشان آوردند و به کشت و کار آن مشغول شدند.

چندین سال بعد به دلیل مشکلات کمبود زمین کشاورزی مناسب برای این محصول، این گونه جدید را به چین معرفی کردند . نخستین شیرین کننده تجاری استویا را شرکت ژاپنی موریتا کاگاکو کوگیو در 1971 عرضه کرد. از آن زمان ژاپنی ها استویا را در تهیه محصولات خوراکی، تولید نوشیدنی های غیر الکلی و در آشپزی و بر سر سفره به کار برده اند.

ژاپنی ها هم اکنون بیش از هر مردم دیگری استویا می خورند و طبق گزارش ها 40 درصد بازار شیرین کننده های آنها در تصرف استویا و فرآورده های آن است. همسایه آنها یعنی کشور چین با بیش از 25 هزار هکتار در حدود 75 درصد بازار جهانی این گیاه دارویی را در دست دارد و بزرگ ترین تولید کننده استویا در جهان است.

پاراگوئه به عنوان خاستگاه این گونه، با بیش از 1700 هکتار سطح زیر کشت و 5 درصد بازار جهانی مقام دوم را در تولید استویا به خود اختصاص داده است. آرژانتین، برزیل، کلمبیا، هند، ژاپن و تایلند هم در رده های بعدی و از دیگر تولیدکنندگان عمده این محصول در دنیا هستند. استفاده از استویا و افزودنی های تهیه شده با این گیاه در تمام کشورهای جهان از ابتدای معرفی و شناخت این محصول قانونی نبوده و پس از دوره ای و با وضع قوانینی دسترسی به استویا قانونی اعلام شد.

در کشورهای خاستگاه این محصول (پاراگوئه و همسایگانش) برای سال ها (بیش از هزار سال) استفاده از این گیاه به عنوان شیرین کننده و همچنین دارو مرسوم بوده و همان گونه که یادشد ژاپنی ها از دهه 70 میلادی شروع به استفاده از این محصول کردند.

در سنگاپور از سال 2005، استرالیا، نیوزیلند، ایالات متحده و روسیه در 2008، مکزیک 2009، هنگ کنگ در 2010 و اتحادیه اروپا از سال 2011 استفاده از استویا یا محصولات شیرین کننده تهیه شده با این گیاه مجاز اعلام شد. پس به صورت کلی محصولی جدید است که بازار خوبی برای آینده خواهد داشت. براساس آمار و ارقام (سال 2014)، بازار جهانی این محصول در حدود 336 میلیون دلار ارزش دارد.

کارشناسان صنعتی و به ویژه محققان گیاهان دارویی پیش بینی می کنند تا اواخر سال آینده (2017 میلادی) حجم دادوستدهای بازار استویا به بیش از 578میلیون و تا سال 2020 به بیش از 1/2میلیارد دلار دلار برسد. براساس تخمین های ارائه شده توسط سازمان بهداشت جهانی این گیاه می تواند جایگزین 20 تا 30درصد شیرین کننده ها در محصولات خوراکی و انواع نوشیدنی ها شود.

افزایش سطح آگاهی جامعه در مورد الگوهای صحیح غذایی و تهدید رو به افزایش بیماری های قرن بیست و یکمی مانند اضافه وزن و ایجاد فشار بر تولید کنندگان محصولات غذایی و نوشیدنی برای جایگزینی قند با ترکیبات کم ضرر تر از عوامل بهبود و رشد بازار این گیاه است. همزمان ناپایداری ها و نوسانات بازار و عدم ثبات کیفیت محصولات تولیدی از ریسک های سرمایه گذاری در بازار استویا است.

شرکت Pure Circle Ltd مقام نخست در تولید و ارائه محصولات این گیاه را به بازار دارد و کوکاکولا، کارژیل و پپسی از صنایع عمده مصرف کننده افزودنی های تهیه شده با استویا هستند. این شرکت ها روی هم 50 درصد حجم بازار استویا را فقط در ایالات متحده آمریکا در دست دارند

استویا، کم هزینه و پربازده

یوسف حمید اوغلی، دانشیار گروه باغبانی دانشگاه گیلان از نخستین متخصصانی بوده که در زمینه کشت وکار این گیاه در ایران پژوهش هایی انجام داده است. او معتقد است که استفاده استویا به دلیل نقش آن در حفظ سلامتی و کنترل دیابت به طور گسترده در حال افزایش است. از آنجا که میانگین متوسط مصرف قند ایرانیان در مقایسه با متوسط جهانی بسیار بالاتر است، استفاده از این محصول به جای شکر و به ویژه در صنایع خوراکی کمک بزرگی به سلامت جامعه است.

مدیر سابق امور پژوهشی دانشگاه گیلان در ادامه بر ویژگی های مهم استویا تاکید می کند و می افزاید: از ویژگی های مهم استویا می توان به قابلیت سازگار شدن با دامنه وسیعی از شرایط آب و هوایی، چند ساله بودن و مقاومت بی نظیر در برابر خسارت یخ زدگی، اقتصادی بودن تولید برگ استویا، امکان ازدیاد رویشی، بیش از یک بار برداشت در سال، دارای قابلیت استخراج قندهای موجود در برگ ها و سفید کردن آنها و قابلیت استفاده در انواع صنایع غذایی، دارویی و آرایشی اشاره کرد.

وی به محدودیت های کشت این گیاه هم اشاره دارد و شرح می دهد: اگرچه محدودیت هایی در ارتباط با کشت وکار این گیاه وجود دارد، اما این محصول اهمیت قابل توجهی درکشورهایی نظیر ژاپن، چین، تایوان، کره، مکزیک، آمریکا، تایلند، مالزی، اندونزی، استرالیا، کانادا، ابکازیا و روسیه پیدا کرده است. اخیرا تلاش  قابل توجهی روی تولید انبوه آن در کشور هندوستان نیز صورت گرفته است.

از مهم ترین محدودیت های موجود در تولید استویا می توان به حساس بودن این گیاه به طول روز کوتاه  (کوتاه بودن روز)، حساسیت به کم آبی، مقاومت کمتر از حد اعتدال به خشکی، رشد اولیه ضعیف، رقابت سنگین با علف های هرز در مراحل اولیه، جوانه زنی ضعیف بذر، کوتاه بودن قدرت دوره جوانه زنی  (کم بودن قوه نامیه)، مقاومت کم به pH بالای خاک، خود ناسازگار بودن و بلوغ ناهماهنگ بذرها اشاره کرد.

رئیس سابق مرکز اسناد، مدارک علمی و کتابخانه دانشگاه گیلان به سایر ویژگی های مثبت استویا اشاره می کند و عنوان می دارد: کاملا طبیعی است و بر خلاف شیرین کننده های شیمیایی  (مثل آسپارتام) اثرات مضر جانبی برای مصرف کننده ندارد. 200 تا 300 بار از شکر  (ساکارز) شیرین تر است.

به دمای بالا مقاوم است و برخلاف شکر، سوخته و قهوه ای نمی شود و به راحتی می تواند در تولید نان های شیرین مورد استفاده قرار گیرد. برخلاف شکر مصرف آن روی میزان قند خون تاثیر ندارد و بیماران دیابتی به راحتی می توانند از آن استفاده کنند. ضد جرم دندان بوده و خاصیت هضم کنندگی دارد. برگ های استویا یا فرآورده های آن برای کاهش چین و چروک و خطوط پوست و تقویت صدا استفاده می شود.